અનુબોધ/‘લીલુડી ધરતી’ અને ‘મૈલા આંચલ’ : તુલનાત્મક અધ્યયન: Difference between revisions

નોંધવા જેવી બાબત તો એ છે કે મડિયાએ પોતાની આ કથાને ક્રોનિકલ’ સંજ્ઞાથી ઓળખાવવા ચાહી છે. પણ એ સંદર્ભે એટલું જ નોંધીશું કે, લોકજીવનનાં સુખદુઃખો, વેરઝેર, આશાનિરાશા એ સર્વ વ્યાપકપણે ૨જૂ થયાં છે. પણ,‘ક્રોનિકલ’માં અનિવાર્ય એવો ચોક્કસ ઐતિહાસિક સમયનો તિથિવા૨ સાચવતો ક્રમ, અને તેની સાથે ગાઢ રીતે જોડાયેલી નક્કર દસ્તાવેજી વિગતો, અહીં ખાસ સ્થાન પામ્યાં નથી. ગુંદાસરના લોકજીવનમાં નવો સંચાર જગાડે, આંદોલન જગાડે, એવું આધુનિક માનસ ધરાવતું પાત્ર અહીં નથી, કે બહારનાં પિરબળોનો એવો કોઈ પ્રભાવ નથી. રઘા ગોરની હોટેલમાં ગ્રામોફોન પર જૂનાં નાટકોના ગીતની રેકર્ડ ગુંજે છે, જીવા ખવાસની હોટેલમાં વર્તમાનપત્ર અને રેડિયો દાખલ થયાં છે; પણ એ માધ્યમો માત્ર મનોરંજન પૂરું પાડે છે, કોઈ વિચારધારાનો પ્રસાર એ દ્વારા થયો નથી. આધુનિક સમયના પ્રવાહોથી – સંચલનાઓ આંદોલનો અને કાર્યક્રમોથી એ ગામ દૂર રહી ગયું છે. અસ્ત થતા સમયનું એ એક અન્‌-ઐતિહાસિક દૃશ્યપટ રહી જાય છે! અંતે, મડિયાની કથાવસ્તુની પસંદગીનો આ એક નિર્ણાયક મુદ્દો બને છેઃ જે રીતના અંચલની તેમણે પસંદગી કરી તેમાં જાણ્યે- અજાણ્યેય તેમની સર્જકવૃત્તિ અને દૃષ્ટિ ભાગ ભજવી ગયાં છે...! –

‘મૈલા આંચલ’નું લોકજીવન ઘણી ભિન્ન દૃષ્ટિએ અને ભિન્ન ભૂમિકાએથી આલેખાયું છે. નવલકથામાં કથાસામગ્રી તરીકે તેઓ પણ અંચવિશેષના લોકજીવનને જ સ્વીકારે છે; પણ નવલકથાના નિર્માણમાં પ્રેરક હેતુ અને તેને રૂપ આપનારી કલાદૃષ્ટિ મડિયાની કથા સામે એકદમ જુદાં પડી આવે છે. એક કળાસર્જક તરીકે ‘રેણુ’ નવલકથાના સ્વરૂપને પોતાની આંતરિક જરૂરિયાતને અનુરૂપ નવો જ ઘાટ આપવા પ્રેરાયા છે. બલકે, કથાવસ્તુ પરત્વે તેમનો અભિગમ મૂળભૂત રીતે જુદો રહ્યો છે. કૃતિની ટૂંકી પ્રસ્તાવનામાં તેમણે લખ્યું છેઃ ‘यह है मैला आंचल. एक आंचलिक उपन्यास कथाम्नक है पूर्णिया ... मैने इसके एक हिस्से के एक ही गांवको, पिछडे गांवोका प्रतीक मानकर इस उपन्यासकथा का क्षेत्र बनाया है इसमें फूल भी है, शूल भी, धूल भी है, गुलाल भी, कीचड भी है, चन्दन भी, सुंदरता भी है, दूरुपता भी. मैं किसीसे दामन बचाकर निकल नहीं पाया —’ આ નિવેદનમાં ‘કથાનક’ પૂર્ણિયા છે – એ શબ્દો ધ્યાનાર્હ છે. કોઈ નયાક-નાયિકાની અલગ વ્યક્તિકથા નહિ, વિશાળ અંચલની જીવનવહેણોની કથા તેમને અભિપ્રેત છે, એમ એમાં સૂચવાયું છે. જોકે અંચલના પ્રવાહો વચ્ચે કેટલાંક‘ચરિત્રો’ વધુ મહત્ત્વનું સ્થાન લે છે; પણ, અંતે તો એવી વ્યક્તિકથાઓ લોકજીવનની સપાટી પર વિશેષ ઉઠાવ લેતાં મોજાઓ જેવી છે. વાસ્તવમાં અહીં કોઈ એક કથાવસ્તુ પર નિર્ભર માનવકાર્યનો અને વસ્તુતંત્રનો વિસ્તાર નથીઃ ઓછાવત્તા મહત્ત્વના પ્રસંગો પરિસ્થિતિઓ અને પાત્રોની પ્રવૃત્તિઓનું સમાંતર કથનવર્ણન છે. સમાંતર વહેતા જનજીવનના પ્રવાહો લગભગ સતતપણે પરસ્પરમાં ભળતા દેખાય છે. ‘રેણુ’એ મેરીગંજ પછાત ગામડાંનું પ્રતીક છે એમ જે નિર્દેશ કર્યો તેમાં તેમની રાજકીય, સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક નિસ્બતનો અણસાર મળી જાય છે. વળી અહીં એમ પણ નિવેદિત કરવામાં આવ્યું છે કે અંચલનાં સુંદર- અસુંદર, શુભ- અશુભ, સદ્‌-અસદ્‌ સર્વ વિરોધી તત્ત્વોનો તેઓ યુગપદ્‌ અને સર્વગ્રાહી રૂપમાં સ્વીકાર કરવા ચાહે છે. તેઓ તેમની રાજકીય અને સામાજિક ચેતના પ્રબળ રૂપમાં છતી કરે છે; છતાં કોઈ એક ચુસ્ત વિચારસરણીમાં ઢાળીને લોકજીવનનું ગ્રહણ કરતાં નથી. માનવીના ગહન કૂટ ‘માનવ્ય’નો તેઓ જાણે તાગ લેવા ઝંખે છે!

‘રેણુ’ના‘મૈલા આંચલ’થી આરંભાતી આંચલિક કથાઓની ધારા વિશે હિંદીના જાણીતા અભ્યાસી શિવપ્રસાદ સિંહની તપાસ ધ્યાનાર્હ છે. તેઓ તેના પ્રેરકબળની ચર્ચા કરતાં એમ કહે છે કે, હિંદીની આંચલિકતાના આંદોલન પાછળ કયો ઉદ્દેશ હતો તે નક્કી કરવાનું મુશ્કેલ છે. તેમના મતે હિંદીમાં ઉદ્‌ભવેલી ‘આંચલિકતા’ માત્ર એક જ સ્થિતિ બની રહી છે. અમેરિકામાં અને યુરોપમાં, શહેરી સંસ્કૃતિ અને ઉદ્યોગીકરણના વિરાટ પ્રસા૨ સાથે જન્મેલી યાંત્રિક એકવિધતા અને સ્થગિતતા સામેની તીવ્ર પ્રતિક્રિયા રૂપે, આંચલિકતાનો જન્મ થયો હતો, પણ હિંદીની પરિસ્થિતિ જુદી છે. તેમના અભિપ્રાય પ્રમાણે - ‘यह निःसंदेह एक सांस्कृतिक पुनसत्यानकी प्रवृत्ति ही कहा जाएगा । ... आंचलिकताकी प्रवृत्ति स्वातंत्र्योत्तर हिन्दुस्तानकी एक सांस्कृतिक प्रवृत्ति थी, जिसके भीतर भरतीयोंको अन्वेषित करनेकी सूक्ष्म अन्त धारणा कार्य कर रही थी ।’ (आधुनिक परिवेश और नवलेखन, પૃ.૧૧૮). ‘રેણુ’ની કથા‘મૈલા આંચલ’ના ઉદ્‌ભવ અને આવિર્ભાવ પાછળ ચોક્કસ એવી સાંસ્કૃતિક ખોજવૃત્તિ રહી છે. બલકે રાજકીય, સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક – એમ ત્રણેય પરિમાણમાં એ વિસ્તરી છે.  

લોકજીવનમાં બનતા બનાવો અને તેની સાથે સંબંધિત પાત્રોના વિભાવનમાં રેણુની પ્રખર રાજકીય અને સામાજિક ચેતના ભાગ ભજવતી રહી છે. પણ રેણુ કોઈ વિચારધારાને – ideology ને – ચુસ્તપણે અનુસર્યાં નથી. પ્રસ્તાવનામાં તેમણે લોકજીવનનાં સદ્‌અસદ્‌, સુરૂપકુરૂપ, શુભઅશુભ સર્વ તત્ત્વોને સ્વીકાર્યાં હોવાનો નિર્દેશ આપ્યો જ છે. એટલે આ અંચલનાં વસનારાં અને બહારથી આવી વસેલાં, સૌ કોઈ માનવીનાં આંત૨ તત્ત્વોની ખોજ કરવાનો તેમનો પ્રયત્ન છે. જરા જુદી રીતે કહું તો, માર્ક્સવાદીઓ કે માર્કવાદની તત્ત્વદૃષ્ટિમાં સમાય અને સ્વીકારાય તેટલા સામાજિક વાસ્તવમાં તેઓ પરિબદ્ધ રહ્યા નથી. વર્ગસંઘર્ષ, શોષણ અને સામાજિક- આર્થિક વિષમતાની તીવ્ર અભિજ્ઞતા ધરાવતા છતાં, લોકજીવનનાં નૈસર્ગિક સૌંદર્યતત્ત્વો અને તેના આંતરિક સંગીતાત્મક આવિર્ભાવોને મુક્તપણે તેઓ સ્વીકારતા દેખાય છે. મૂળ મુદ્દો એ છે કે ‘પ્રગતિ’ના ખ્યાલ પરત્વે તેમનો અભિગમ કોઈ ચોક્કસ પ્રતિબદ્ધતાથી રહિત છે. મેરીગંજના લોકજીવનમાં અને વ્યાપકપણે આખાય રાષ્ટ્રના જીવનમાં, આમ જુઓ તો અનેકવિધ રાજકીય અને સામાજિક આંદોલનો જોમવંતાં બનીને પ્રવર્તે છે; દેશના ભાગલા પછી સર્વત્ર અરાજકતા અને અંધકાર ફેલાય છે, મુક્ત થયેલાં ઐતિહાસિક, સામાજિક અને આર્થિક બળો જાણે કે અનિયંત્રિત બન્યાં છે. દેશમાં નિર્માણ થયેલી આ આખી પરિસ્થિતિ ભાવકોના મન પર ઘેરા વિષાદની લાગણી મૂકી જાય છે. પણ, આ કથાના નિર્વહણમાં જુદાંજુદાં પાત્રોની જીવનગતિ અને નિયતિનો વિચાર કરીએ ત્યારે એમાં શુભ- મંગળ તત્ત્વોની સુખદ આશ્વાસનદાયી ઝાંખી પણ થાય છે. ડૉ. પ્રશાન્તનું ચરિત્ર એ રીતે આ કથાનું એક મંગળ પ્રકરણ છે. પોતાનાં કુળ અને માતાપિતા વિશે તેમને કોઈ જાણકારી નથી. અને એટલે જ, તેઓ પોતાના જીવનનો અર્થ પામવા, આત્મસ્થાપના કરવા, અહીં આ અંચલમાં આવ્યા છે. મમતાનો નિર્મળ સ્નેહ અને કમલાનો ગાઢ અનુરાગ તેના વ્યક્તિત્વમાં ઊંડું પરિવર્તન આણવા સમર્થ બને છે. મૂળ તો ગ્રામવાસીઓની શારીરિક બીમારીનો ઇલાજ શોધવા તેઓ અહીં આવ્યા છે; પણ, અંતે તેઓ ધરતીનાં વસનારાંઓ વચ્ચે કામ કરતાં- કરતાં સ્વયં આત્મસાક્ષાત્કાર પામે છે : मानवताके पुजारियोंकी सम्मित वाणी गुंजती है, पवित्र वाणी ! उन्हे प्रकाश मिल गया है । तेजोमय ! क्षतविक्षत पृथ्वीके घाव पर शीतल चन्दन लेप रहा है । प्रेम और अहिंसा की साधना सफल हो चूकी है । फिर कैसा भय ! विधाताकी सृष्टि मे मानव ही सब से बढकर शक्तिशाली है । उसको पराजित करना असंभव है, प्रचण्ड शक्तिशाली बमोंसे भी नहीं...। पागलो ! आदमी है, गिनीपग नहीं ! सवारि उपर मानुस सत्य' ! (मैला आंचल. आं। १९८३, पृ २४९) ‘મૈલા આંચલ’ની વસ્તીમાં અનેક પાત્રો એક યા બીજી‘ટોળી’ના સભ્યો છેઃ એમાં ડૉ. પ્રશાન્ત એક પ્રબુદ્ધ ચેતના પ્રાપ્ત કરનાર વિશિષ્ટ વ્યક્તિરૂપે ઊપસે છે; ગંભીર અને ઉદાત્ત આશયથી તે જીવનસાધના કરે છે. આમ પણ તેની જન્મકથા સાથે મહાભારતના પ્રસિદ્ધ કર્ણની મિથ જોડાયેલી છે. રેણુએ ડૉ. પ્રશાન્તના ચરિત્રને એ રીતે ગહન પરિમાણ આપ્યું છે. જમીનદાર વિશ્વનાથપ્રસાદનું વ્યક્તિત્વ અહીં જુદા રંગમાં આલેખાયું છે. જમીનદારી- વ્યવસ્થાનો જૂનો અવશેષ હોવા છતાં સામાજિક વિકાસમાં તે સહાયક બળ બને છે. બાવનદાસની શહીદી વળી આ કથામાં અત્યંત પ્રભાવક ઘટના છે. રાષ્ટ્રને વિઘાતક એવી પ્રવૃત્તિ રોકવા એકલપંડે તે ઝઝૂમે છે. એમાં તેની રાષ્ટ્રભક્તિ અને આત્મસમર્પણ જોવા મળે છે. તેનું આત્મબલિદાન સ્વયં એક મોટું મૂલ્ય છે, અને શરીરથી વામન એવી એ વ્યક્તિને અનોખું ગૌરવ અર્પે છે. મહંતસાહેબ, તેમના મઠવાસીઓ અને કોઠારિણી લક્ષ્મીના વૃત્તાંતમાં પતન પામેલી હિંદુસંસ્થાનો પરિચય મળે છે. મહંતસાહેબની લક્ષ્મી માટેની કામુક આસક્તિ અને અન્ય સાધુઓની લક્ષ્મીનો કબજો મેળવવાની કારવાઈ– એ ઘેરો કરુણ વ્યંગભર્યો વૃત્તાંત છે. આરંભમાં સરળ, નિર્દોષ અને સેવાભાવી લાગતા કૉંગ્રેસી કાર્યકર બાલદેવની લક્ષ્મી માટેની ગાઢ આસક્તિ તેના પામર પતનમાં પરિણમે છે. કાલિચરણ અને મંગલાદેવી પણ વૈયક્તિક નિર્બળતાઓને ઓળંગી શક્યા નથી. રેણુની પાત્રસૃષ્ટિમાં મુખ્યગૌણ ચરિત્રોની જીવનગતિનો વિચાર કરતાં એમ લાગે છે કે માનવવ્યક્તિની નિયતિ માત્ર સામાજિક- આર્થિક પરિબળોથી જ નિયંત્રિત થતી નથીઃ તેની પ્રકૃતિમાં પડેલાં અસદ્‌ તત્ત્વો અને દુરિતોય તેમાં ભાગ ભજવે છે. માનવીય અસ્તિત્વમાં ફૂટસ્થ બની રહેલાં દુરિતોનો તેઓ સ્વીકાર કરીને ચાલે છે.

<br>{{Poem2Close}}

{{center|<nowiki>*  *  *</nowiki>}}