સમગ્રમાંથી સઘન-વિવેચનશ્રેણી – લાભશંકર પુરોહિત/ટી. એસ. એલિયેટનો કવિતાવિચાર: Difference between revisions

કવિકર્મ અંગેનો એલિયટનો આ ખ્યાલ સમગ્રરૂપે ગળે ઊતરવામાં કેટલીક મુશ્કેલી છે. કવિકર્મમાં કવિચિત્તની સ્થિતિ પ્લેટિનમના તંતુ જેવી જડ કલ્પવા કરતાં સાંખ્યમતના પુરુષ જેવી ચૈતન્યપૂર્ણ માનવી વધુ મુનાસબ લાગે છે. કાવ્ય અને કળાના ઉપાદાન રૂપ લાગણી અને સંવેગ, તેનાં રચાતાં પારસ્પરિક સંમિશ્રણો અને કવિના ચિત્તને સ્પર્શને પ્રતાપે આ સામગ્રીનું કળાપદાર્થ તરીકે થતું રૂપાંતર- અહીં સુધી તો સીધીસટ વાત છે. પણ કવિનું ચિત્ત અને કવિનું વ્યક્તિત્વ સમગ્ર સર્જનપ્રક્રિયા દરમ્યાન એકાન્તિક તટસ્થતા જ નહિ, પણ એક પ્રકારની અક્રિયતા દાખવે છે ખરાં ? લાગણી (feeling) સંવેગ (emotion) અને સંવેદન (sensation) કળાની કાચી સામગ્રીરૂપ છે. પ્રથમ દરજ્જે તો એક વ્યક્તિ તરીકે ખુદ કવિની સાથે એનો સંબંધ છે. એક રીતે જોઈએ તો એ ખુદ કવિનો જ અનુભવ છે. The man who suffers એમ કહેવા પાછળ એલિયટના મનમાં સંવેદક વ્યક્તિની ગૃહીતતા સ્પષ્ટ છે જ. એટલે અંશે તેમાં એક પ્રકારની અંગતતા પણ છે, પરંતુ કેવળ અનુભૂતિમાં કવિકર્મનું સાફલ્ય નથી. બીજી જ ક્ષણે તે કાચા દ્રવ્યનું કળાપદાર્થમાં રૂપાન્તર કરતાં વ્યાપારને અને એ વ્યાપારની રમણભૂમિને ચિત્ત તરીકે ઓળખાવે છે. અનુભૂતિ અને સર્જન આખરે તો કવિ સંયુક્ત છે પરંતુ અનુભૂતિમાં રહેલા વ્યક્તિતાના તમામ અંશો વિગલિત થઈને બિનંગત પ્રદેશમાં પ્રવેશે, કહો કે, ભાવ વ્યક્તિસંલગ્ન તંતુને છેદીને વ્યક્તિત્વરહિત ભૂમિકા પ્રાપ્ત કરે એમાં કવિકર્મની ઇતિશ્રી છે. પરંતુ વ્યક્તિત્વરહિતતા કવિકર્મમાં સદંતર ને સંપૂર્ણપણે શક્ય છે ખરી? કવિના ભાવ કે લાગણી વાસ્તવિક હોય કે કાલ્પનિક, એમણે સર્વસ્થ ભાવ બન્યે છૂટકો, પરંતુ સર્વસ્થતા પામવાની પ્રક્રિયામાં સ્વસ્થતાનું સદંતર વિલોપન છે કે વિગલન? એટલે કે કાવ્યવ્યાપારમાં impersonality તે personalityનું નિષ્કાસન છે કે વિગલન? એલિયટનો ચોખ્ખો જવાબ છે escape from personality, escape from emotion) એટલે કે કાવ્યવ્યાપારની અન્વર્થકતા ‘વ્યક્તિત્વ' અને ‘વ્યક્તિત્વરંગીભાવ'માંથી છુટકારો મેળવવામાં રહેલી છે. કવિતામાં વ્યક્તિત્વ અને વ્યક્તિતાનો અનાદર કરવાના આત્યંતિક આગ્રહને કારણે જ એ ‘કવિનું કાર્ય નવા સંવેગોને શોધી કાઢવાનું' નહિ પરંતુ સર્વસાધારણ સંવેગોનો ઉપયોગ કરવાનું ગણાવે છે. હકીકતે સંવેગ તેના મૂળરૂપે જ સર્વસાધારણ છે, એ કારણે જ એ આસ્વાદ્ય છે, એ અર્થમાં એ બિનંગત-impersonal છે. ખરી રીતે તે વ્યક્તિત્વરહિત નહિ પણ વ્યક્તિત્વનિરપેક્ષ છે. કાવ્યમાં જ્યાં સુધી અંગતતા  personality - ના અંશને વજન મળે ત્યાં સુધી કાવ્ય સિદ્ધ થવાની શક્યતા પાંખી રહેવાની. સ્વભાવતઃ અંગતતા ઊર્મિ કે લાગણી તરફ વધુ ઢળવાની. એટલે જ એલિયટ કહે છે : ‘કવિતા એટલે ઊર્મિ કે સંવેગને છૂટો દોર આપવો એમ નહિ, પણ ઊર્મિ કે સંવેગ થકી છુટકારો. “(Poetry is not a turning loose of emotion but an escape from emo- tion). એટલે કવિતા એ માત્ર ઊર્મિ કે લાગણીનો રગડો નથી; વર્ડ્ઝવર્થ કહે છે તેમ ‘બલિષ્ઠ લાગણીઓનો ઉદ્રેક' નથી. લાગણીનો લાવારસ ચારે તરફ એની લપકતી જ્વાળાઓ ઉછાળે તે કવિતા નથી, અસ્વસ્થતા છે. કવિતામાં તો ઊર્મિ કે લાગણીનું સંગોપન ઇષ્ટ છે, એ જ શ્વાસમાં, પોરો ખાધા વગર એણે નોંધ્યું છે : ‘(કવિતા) વ્યક્તિત્વની અભિવ્યક્તિ નથી, પણ વ્યક્તિત્વમાંથી વિમોચન છે.’' (It is not the expression of personality but an escape from personality). એલિયટની કાવ્યવિચારણાનો ‘સમ' આ રીતે, કવિકર્મમાં બિનંગતતાના અત્યંત આગ્રહ પર આવીને ઊભે છે. સર્જકની કલાકાર લેખેની સિદ્ધિ ઉત્તરોત્તર પ્રાપ્ત થતી જતી વ્યક્તિત્વવિગલનની પ્રક્રિયામાં સમાહિત છે. આ બિનંગતતા પ્રાપ્ત કરવા માટે, ‘કળાકારે' કવિકર્મની પૂરી શરણાગતિ સ્વીકારવી રહી. એટલે કે કવિએ પોતાના સમગ્ર સંવિત્ને કવિકર્મને હવાલે કરી દેવું જોઈએ.

‘હેમ્લેટ' નાટકમાં શેક્સપિયરના કવિકર્મનો વિચાર કરતાં કરતાં, ઉક્ત કૃતિમાં પાત્રગત ભાવ અને કવિગત ભાવને ઉચિત એવો વિષયગત સહસંબંધક લેખકને પ્રાપ્ત થયો નથી અને અને લીધે – યોગ્ય સહસંબંધકના અભાવે—કૃતિ કળાત્મક સફળતાને આંબી શકતી નથી. નાટકના સમગ્ર વળાંકને તપાસીને એલિયટ આ મતલબના તારણ પર આવે છે.