સમગ્રમાંથી સઘન-વિવેચનશ્રેણી – લાભશંકર પુરોહિત/‘...ચાંદલિયો ઊગ્યો ને અઈણ્યો આથમી’: Difference between revisions

{{right|મામેરાં વેળા વહી જાશે રે'}}</poem>}}

{{Poem2Open}}

છેલ્લા પાંચેક દાયકા દરમ્યાન, લગ્નગીતોના સંચય, સંપાદન ઉપરાંત સંશોધન / સમીક્ષણનાં અભ્યાસને લગતાં નોખનોખાં પ્રકાશનો થતાં રહ્યાં છે. તળ ગુજરાત, સૌરાષ્ટ્ર, કચ્છ સમેતના પ્રદેશોમાં પ્રચલિત આ પ્રકારનાં ગીતોમાં તે તે પ્રદેશની સ્થાનીય બોલીનો પુટ એ રચનાઓને સાંપડતો રહે; કેમકે નિતાન્ત મુખપરિપાટીની જણસ (item) તરીકે, ચલનશીલ તરલતા તો એના પ્રચલન ને પ્રવર્તનની લાક્ષણિકતા હોવાની. એટલે જ 'રે’, 'હો’, ‘જી’ - જેવાં પૂરકો (supplements)ની અહીંતહીં હેરફેર, ઉપરાંત પ્રાદેશિક ઉચ્ચારભેદ અને વૈકલ્પિક શબ્દરૂપોની આવનજાવન પણ એમાં તરી આવવાની. આ સ્થિતિમાં, આપણાં નોખનોખાં પરગણાં કે પંથકમાં પ્રચલિત ગીતના ઉચ્ચારભેદ - અને એથી નીપજતાં નિરાળાં શબ્દરૂપોને પાઠાંતર કે પાઠભેદ તરીકે માનીને ચાલીએ તો સંગત ને સયુક્તિક અર્થવાચનમાં અવરોધ ઊભો થવા પામે.

{{Poem2Close}}

{{Block center|<poem>‘માડીના ચાંદલિયો ઊગ્યો ને અઇણ્યો આથમી,  

માડીના ચ્યોં લગણ જોવું તમારી વાટ રે,

{{Poem2Open}}

જોઈ શકાશે કે, મેઘાણીએ આપેલા પાઠમાંના 'વીરા'ને બદલે 'માડીના’ -એવું વૈકલ્પિક રૂપ; ઉપરાંત 'નં' (ને), 'ચ્યોં લગણ', ‘મૉમેરા' - જેવાં બોલીગત ઉચ્ચરિત રૂપો, ગીતના એતદેશીય પ્રચલનની પ્રામાણિકતા સાચવતાં લાગશે. ગીતની ગાનાત્મક સપાટીને, સ્થાનીય વાચિકતાનો, આ રીતે, જે સહજ ને અકૃતક સ્પર્શ મળે એથી કરીને, એ વિશેષ હૃદ્ય ને શ્રુતિપ્રાંજલ બની રહે.

{{Poem2Close}}

{{center|<nowiki>*</nowiki>}}

(આ પ્રથા) ‘ઉત્તર ગુજરાતમાં 'બંધુકા વિવાહ' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.'

'... કેટલાંક ચોક્કસ ગીતો વિષે જરૂર કહી શકાય કે આ લગ્નગીતો કડવા પાટીદાર જ્ઞાતિનાં છે... આ લગ્નગીતમાં જ્ઞાતિની એક હજાર વર્ષ જૂની બંધુકા વિવાહની લગ્નપરંપરા પડઘાય છે.'

{{Poem2Close}}  

{{center|<nowiki>*</nowiki>}}

ઘટતો હોય છે! આમ છતાં, ધ્વનિપરિવર્તનના નિયમોની મર્યાદા સ્વીકારીને પણ, બોલીગત પરિવર્તનનાં કેટલાંક વ્યાપક વલણોના પ્રકાશમાં, ‘રોહિણી > અઈણ્યો’ કે 'હરિણી > અઈણ્યો' - આ બન્નેની પદયાત્રાનું પગેરું પારખીને ચાલીએ તો, સંગત - ને તેથી સ્વીકારશીલ - સંભાવના પર તો જરૂર પહોંચી શકાય.  

'રોહિણી > અઈણ્યો'ના પરિવર્તનક્રમમાં, પ્રથમાક્ષર '૨'નો લોપ અનિવાર્ય બને, અને 'અ' શ્રુતિનો આગમ આવશ્યક બને. જોકે, હેમચંદ્રે અપભ્રંશમાં '૨’કારનો લોપ અને પ્રક્ષેપ - બન્ને વલણો ચીંધ્યાં છે. પરંતુ હેમચંદ્રીય સૂત્ર અહીં સખાતે આવી શકે એમ નથી ! કેમકે, લોપ વા પ્રક્ષેપ - કોઈ પણ વ્યાપારમાં '૨'કારની સ્વતંત્ર નહિ, સંયુક્તાક્ષરી ઉપસ્થિતિ એને માન્ય છે. (પ્રિય > પિય; વ્યાસ : >વાસુ) અહીં એનો સંભવ જ નથી. મધ્યવર્તી 'રિ'→ ય→ ઈને રસ્તે, તાણીતૂશીને પહોંચીએ; તો પણ અંત્યાક્ષર - ણી > ણ્યો - કેવી રીતે સંભવે ?' '- ણી → ણ્ય' લગી બોલીરૂપમાં પરિવર્તિત થાય; પરંતુ અહીં - 'ણ્યો'માંના ઓકારાન્તને તો કાં પુંલ્લિંગવાચી, કાં સ્ત્રીલિંગ બહુવચનમાં ખપાવવાનું રહે. યાદ રહે કે 'રોહિણી' એકાત્મક (Single) તારો છે; તારકજૂથ નથી, મૃગશીર્ષની જેમ. વળી, એનો વ્યાકરણાત્મક દરજ્જો સ્ત્રીલિંગનો છે. એ જોતાં ‘-ઓકારાન્તરૂપ સંગત ન ઠરે.' પરિવર્તનના સ્વાભાવિક ક્રમે, સૌરાષ્ટ્રમાં 'રોહિણી'નાં 'રોયણ'ને 'રોણ્ય' : આ બે રૂપો જાણીતાં છે. 'રોયણ વિયાણી ને તારો ઊગિયો' (રોહિણી પ્રસવી ને તારાનો ઉદય થયો); ‘રોણ્ય બેસતાં જ ઝબકી !' સૂર્યનો રોહિણી નક્ષત્રમાં પ્રવેશ એટલે 'રોણ્ય બેઠી'. રોહિણી આરંભના દિવસોમાં જ વીજળીનો ચમકાર દેખાડે એ પરથી, નવોસવો અમલદાર કે નવી વહુ આવતાંવેંત પોતાના પ્રતાપ / પ્રભાવ પ્રદર્શિત કરવા લાગે ત્યારે ગ્રામીણ પ્રદેશોમાં આ કહેવત ચલણમાં, હજીયે, છે. આગળ નોંધ્યું તે પ્રમાણે, 'રોહિણી'માંના પ્રથમાક્ષરનો લોપ સંભવિત નથી; એટલું જ નહિ, મધ્યવર્તી કે અંત્યાક્ષરના શ્રુતિપરિવર્ત, દૂરાકૃષ્ટ તારવણીથી પણ ગ્રાહ્ય બને તેવા નથી. આ સંજોગોમાં, ‘અઈણ્યો'ને રોહિણીના બોલીગત ઉચ્ચારણ તરીકે વ્યુત્પન્ન કરવાનું સંભવિત નથી.

{{Poem2Close}}

{{center|<nowiki>*</nowiki>}}

ખગોળશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ પણ, ડૉ. પટેલનાં નિરીક્ષણો અને નિદાન સંદેહાતીત નીવડે એવાં નથી. ચંદ્રનો ઉદય અને રોહિણી ('અઈણ્યા)ના અસ્તની 'ઘટના વર્ષમાં અખાત્રીજની રાત્રિએ જ બને છે.' આ વિધાનને વળગીને ચાલીએ તો, ઉદય/અસ્તની આ સહોપસ્થિત ઘટના, આખાયે વર્ષમાં, કેવળ એક જ વાર, માત્ર ને માત્ર, અખાત્રીજની સંધ્યોપરાંત રાત્રિની આરંભની જ ક્ષણોમાં ઘટતી હોય એવું સ્વીકારવું રહે. અખાત્રીજની આગલી તિથિએ બીજના ચંદ્રની બંકિમ રેખા જ 'ચંદ્રદર્શન' રૂપે હોય; તો વળતી જ રાતે, અખાત્રીજની સાંધ્ય સ્પૃષ્ટ રાત્રિએ પણ 'ચાંદલિયો’ નહીં, પણ થોડીક વધુ સ્પષ્ટરેખ અને થોડાક વિસ્તારી અર્ધવલય રૂપે, પાતળી ચંદ્રરેખા જ હોવાની! હકીકતે તો, બીજ/ત્રીજની, પાતળી લકીર શી ચંદ્રરેખને બદલે, થોડાઘણા વર્તુલ-સદૃશ ચંદ્રને 'ચાંદલિયો' કહેવાનું વધુ ઉપયુક્ત ગણાય. આવો ચાંદલિયો મહિનાના પહેલા કે છેલ્લા અઠવાડિયાની આરંભિક રાત્રિઓમાં તો હોઈ શકે નહિ. એ કારણે અહીં અખાત્રીજની ચોક્કસ તિથિનું સંકેતન માનવાનું પણ ખગોળસંગત લાગતું નથી.

સૂર્યનું વાર્ષિક ભ્રમણચક્ર નક્ષત્રમંડળમાંથી પસાર થતું હોય છે એ દરમ્યાન પ્રત્યેક નક્ષત્રનાં, આશરે પંદરેક દિવસનો એનો પક્ષવાસ રહે. એટલે નક્ષત્રોની ભ્રમણગતિનાં સ્થિત્યંતરો પણ, સમયાનુસાર, પલટાતાં રહે. વૈશાખ માસ દરમ્યાન - બેત્રણ તિથિને આઘીપાછી ગણીને ચાલીએ તો — સૂર્ય ચૌદ/પંદર દિવસ રોહિણીમાં અને તે પછી લગભગ એટલા જ દિવસો, મૃગશીર્ષમાં હોય. સૂર્ય જ્યારે જે નક્ષત્રમાં હોય, એટલી તિથિઓમાં તે નક્ષત્રના ઉદય / અસ્તનું સમયમાન એકસરખું રહે. નક્ષત્રોના ઉદય / અસ્તના સમયમાનમાં, થતા રહેતા પરિવર્તનને કારણે જ ઋતુએ ઋતુએ આ સમયમાન ચલિત થયા કરે. નરસિંહનાં 'હારસમેનાં પદો'માંથી આ બાબતની પુષ્ટિ મળશે.

{{Poem2Close}}

{{center|<nowiki>*</nowiki>}}

{{Poem2Close}}  

'''સંદર્ભનોંધ'''

{{right|('પરબ' નવે/૨૦૦૭)}}<br>

આ લેખમાંના તમામ રેખાંકિત સ્થળો, આ લખનારે, મૂક્યાં છે.