હયાતી/હરીન્દ્રની કવિતા: Difference between revisions

જેમનું હૃદય વૃક્ષોનું તેમને જ ફક્ત ફૂલો આવે  

તે જ ફક્ત ગુચ્છા જેવા ચોમાસાને સૂંઘી લિયે.

ભોળો ભોળો તડકો તેમને ખભે બેસી કૂદવાનો <ref> ‘જેમનું હૃદય વૃક્ષોનું’—અનુ. સુરેશ દલાલ, ‘કવિતા’--૩૨, ડિસેમ્બર ૧૯૭૨, પૃ. ૩૪ </ref></poem>}}  

{{Block center|<poem>મારા જીવનનું તથ્ય તમારા સ્મરણમાં છે.

(સમય ૫૧)

તમે જ યાદ અપાવ્યાં મને સ્મરણ જૂનાં,

ફરી એ વાત પુરાણી તમે કહો તો કહું.

(હયાતી ૪)

મારો વિરહ સભર છે સ્મરણના ઉભારથી,

(સમય ૬૬)

પાન લીલું જોયું ને તમે યાદ આવ્યાં,

જાણે મોસમનો પહેલો વરસાદ ઝીલ્યો રામ,  

“શ્વાસ લઉં છું કે હરુંકરું છું ત્યારે નહીં, પણ કૈંક લખી શકું છું  

ત્યારે જ જીવું છું. જીવ્યો છું એવી થોડી ક્ષણે અહીં સમાવાઈ છે.” <ref> ‘સમય’ (નિવેદનમાંથી.)</ref>

હરીન્દ્રની પોતાને વિશેની અને પોતાની કવિતા વિશેની આ કેફિયત છે : “પણ કંઈક લખી શકું છું ત્યારે જ જીવું છું.” કવિની આ સચ્ચાઈ વિશે આ૫ણને શંકા નથી; શબ્દની એમની ઉપાસના અને શ્રદ્ધા આદરપ્રેરક છે. એમની આ વાતના ધ્વનિનું સરલીકરણ કરીને આપણે એમ પણ કહી શકીએ કે હરીન્દ્ર માત્ર એટલું જ કહેવા માગે છે કે લખવું એ એમનો શ્વાસોચ્છવાસ છે. પણ પોતાની વાત એમણે અહીં જે રીતે રજૂ કરી છે તે એટલું તો સૂચવે જ છે કે જીવન માટેની આવી પૂર્વશરત એ એમનો રૉમેન્ટિક લાગે એવો અત્યાગ્રહ છે.

કાગળ પર શબ્દ જન્મે એ પહેલાં પણ જીવન જીવાતું હોય છે અને જીવન સાહિત્ય જેવું આકારબદ્ધ ન હોય, કારણ કે જીવન સાહિત્ય કરતાં ખૂબ ખૂબ ખૂબ વિશાળ છે; તો સાહિત્ય એ જીવનની કેવળ પડધો પણ નથી, વાણીનું, અવાજનું નિખરેલું રૂપ છે. સમર્થ સર્જકોનો અવાજ એવી રીતે પ્રગટે છે કે પછી જીવન પણ ક્યારેક પડધો લાગે. સર્જકે પૂર્વશરત વિના જીવવાનું હોય છે.

<center> * </center>

હરીન્દ્રનું સર્વપ્રથમ પુસ્તક : ‘આસવ.’ એ ગઝલ–નઝમનો સંગ્રહ છે. ‘ગઝલ’નો અર્થ જ પ્રિયતમા સાથેની વાતચીત. ‘આસવ’ના પહેલા કાવ્ય ‘હે ધરા!’--નો પ્રારંભ ‘હું તને પ્રેમ કરતો રહ્યો હે ધરા!’--થી થાય છે. હરીન્દ્રની કવિતાને સમજવા માટે આ ‘પ્રેમ’ શબ્દ મહત્ત્વનો છે. પ્રેમ, એનું સાતત્ય, એનો પ્રતિભાવ અને પ્રત્યાઘાત, એની સાથે સંકળાયેલી અપેક્ષાઓ, અપેક્ષાઓને અનિવાર્યપણે અનુસરતી હતાશાઓ, પ્રેમની સાથે સંકળાયેલાં મિલન અને વિરહ, એનો આનંદ અને શોક, એની સાથે સાથે બદલાતો રહેતો મનનો મિજાજ–આ બધું અલગરૂપે નહીં પણ સાથે જ મળે છે. પ્રેમ ધરાનો હોય કે ગગનનો, વાસ્તવિક હોય કે રંગદર્શી, આ અને આવા પ્રેમનું જ તત્ત્વ હરીન્દ્રની કવિતામાં આદિથી અંત સુધી વિસ્તરેલું છે અને વ્યાપેલું છે. આ જ તત્ત્વ કેમ છે એવો પ્રશ્ન આપણે પૂછી ન શકીએ; પ્રત્યેક વ્યક્તિના અસ્તિત્વનું કોઈને કોઈ આધારબિંદુ હોય છે. માણસના પિંડમાં જ એ પડેલું હોય છે. એ બિંદુ જ એની નિયતિ છે. એ ભીતરમાં જ હોય છે, બહારના કોઈ પદાર્થની જેમ પ્રવેશતું નથી.

With my lost saints, I love thee with the breath,  

Smiles, tears, of all my life :–– and, if God choose,  

‘મૌન’ના પ્રારંભમાં એમણે Elizabeth Barrett Browning–ની ઉપલી ચાર પંક્તિઓ ટાંકી છે. I love thee...થી પ્રારંભ પામેલો આ શ્લોક ‘death’ શબ્દ આગળ વિરમે છે. આ કવિની કવિતાના બે કાંઠા કોઈને પણ દેખાઈ આવે એવા છે. એમની કવિતા પ્રેમની – પ્રસન્નતાની – અંધારપટ જેવા, મરણતોલ કરી મૂકે એવા વિષાદની – મૃત્યુની અનુભૂતિનો આકાર છે. રાધાકૃષ્ણનાં કાવ્યો કદાચ આ પ્રેમના તત્ત્વનું જ જુદું પરિમાણ છે. ભક્તિ પણ પ્રેમનું જ પરિપક્વ સ્વરૂપ છે. આમ કોઈ ૫ણ રૂપે કે કોઈ ૫ણ રીતે હરીન્દ્ર કવિતા દ્વારા પ્રેમને જ મુખરિત કરે છે. એમનું આ કથન અહીં સામેલ કરવા જેવું છે :

નીચેની કાવ્યપંક્તિઓમાં પણ આ જ વાત પ્રતિબિંબિત થાય છે :

{{Poem2Close}}

{{Block center|<poem>ઉભયની ગુપ્ત વાતોને કવનનું નામ આપી દઉં.

(મૌન ૫૨)

રે મન, ચાલ મહોબ્બત કરીએ,

નદીનાળામાં કોણ મરે, ચલ, ડૂબ ઘૂઘવતે દરિયે.

(મૌન ૪૪)

તું માન કે ન માન માત્ર પ્યાર જિન્દગી.

(આસવ ૧૬)

એક તો દિલનો આ મહાસાગર,  

એમાં પ્રેમ સમો કીમિયાગર,

(સૂર્યોપનિષદ ૧૩)

એક મહોબ્બત છે જગતમાં, જે ટકી રહેવાની,

(હયાતી ૭૨)</poem>}}

વ્યક્તિનિષ્ઠ પ્રણય હરીન્દ્રની કવિતાનું પ્રારંભબિંદુ છે અને ધ્રુવપંક્તિ પણ છે. પ્રસન્નતા અને વિષાદનું એ મૂળ અને ફળ છે. હરીન્દ્ર કહે છે :

મનમાં મન એક તારું,  

પળમાં પળ એક પિયામિલનની  

રહી રહીને સંભારું.

(મૌન ૧)

મધમીઠો નેહ તારો માણું  

સંસાર આ અજીઠો લાગે.

(હયાતી ૬૬)

તારા પલકના પ્રેમની કથની છે આટલી,  

(હયાતી ૪૬)

કોઈ હવે નામ તારું કોરી ગયું છે.

મારા જીવતરની એક એક ઈંટે :

(હયાતી ૬૭)

શબ્દોમાં ઘૂંટતો રહું તારા વિરહનો કેફ,

પ્રેમના આ પાગલપનનું રંગદર્શી વલણ ‘આસવ’ અને ‘મૌન’ના તો પાનેપાને જોઈ શકાય છે. ‘સમય’ અને ‘સૂર્યોપનિષદ’માં પ્રેમનું તત્ત્વ રહ્યું છે, પણ પ્રસન્નતાએ વિષાદની દીવાલ તરફ પડખું ફેરવ્યું છે. હરીન્દ્ર માટે મોસમ એ કોઈ પ્રકૃતિની ઘટના નથી, પણ વૈયક્તિક અવસર છે :

ગોરી! આંખ ઝરે તો સાવન,

મોસમ મારી તું જ,

એક જ તવ અણસારે

મારા વિશ્વ તણું સંચાલન.

હરીન્દ્ર પ્રણયને જીવનનું ઐશ્વર્ય માને છે અને એમની કવિતામાં પ્રણયસુખનાં કાવ્યોની સાથે કાન્તની કવિતામાં આવે છે એમ

–નો ધ્વનિ પણ ઘૂમરાયા કરે છે. પ્રણયની કુંડળી શાયર કૈફ ઇરફાનીએ આ રીતે ઉકેલી છે :

એ ફળ ક્યાંય ફળે તો કહેજો.

A. E. Housman–ના કાવ્યની બે કડીઓમાં જે વાત ગાતાંગાતાં પણ વહેરાઈને કહેવાઈ છે, એવો જ એકરાર હરીન્દ્રની મુગ્ધ અને વિષાદી કવિતાએ કરવો રહેશે :

When I was one-and-twenty  

I heard a wise man say,

And sold for endless rue”  

And I am two-and-twenty  

વ્યક્તિનિષ્ટ પ્રીતિની સ્થાપનાની સાથે જ વફાદારી, અપેક્ષાઓના ખ્યાલ ઘેરાવા માંડે છે. “અવર વાણીને કાજ શ્રવણનાં દ્વાર કર્યાં મેં બંધ”–માં પ્રેમનો લવારાભર્યો લલકાર છે; એમાં વશ થવાની અને કરવાની ધન્યતાનો ખ્યાલ છે, આ એક ટકી ન શકે એવી અવસ્થા છે, આવેશની બેહોશી છે. વ્યક્તિવશ પ્રેમ સીધી અને આડકતરી રીતે પણ કદાચ બીજી પરિસ્થિતિઓ અને ઇતર અનુભવોથી મનુષ્યને વંચિત રાખે. એક જ વ્યક્તિના સ્વીકારમાં ક્યારેક સમષ્ટિનો અસ્વીકાર પણ થઈ જાય. કોઈ એમ કહી શકે કે પ્રેમનું ગીત તો આ જ હોય ને આવું જ હોય; પણ આ પ્રેમ શાપિત હોય છે. એમાં નિષ્ઠા હોય છે. ચૈતન્યનો આંશિક વિકાસ હોય છે પણ પ્રેમને સંબંધ છે ચૈતન્યના પૂર્ણ વિકાસ સાથે. હરીન્દ્રની વ્યક્તિનિષ્ટ પ્રીતિની વાત અને ગાંધીયુગના કવિ ઉમાશંકરે ‘રહસ્યો તારા’માં  મૂકેલી વાત–એ બંનેમાં જુદાજુદા કોણથી લેવાયેલો પ્રેમપદારથ તરફના અભિગમનો ફોટોગ્રાફ છે. પ્રણયકાવ્ય અને પ્રણય વિશેનું કાવ્ય એક ન હોય, એ આપણે સમજીએ છીએ.

પ્રેમના પ્રારંભિક સ્વરૂપમાં હોય છે કેવળ લોહીનો ઉછાળો. આ ઊછળતો અને ઠરતો રક્તલય હરીન્દ્રની કવિતાનો ભાવલય છે; અને એટલે જ પ્રેમના મર્મની પૃચ્છા થતી હોય, તો એનો જવાબ વાણીથી નહીં, પણ આલિંગનથી અપાય છે :

અને હું દઈ બેઠો આલિંગન.

સૌમ્ય ગીતનું ગુંજન.

વાતને આદિમ અને કુંવારી રીતે મૂકવાનો આરંભ કર્યાં પછી શહેરી ભદ્રતા કવિને નડે છે અને ભાવ ને ભાષા અધવચ્ચે જ સૌમ્યપણામાં અટવાઈ જાય છે.

અન્ય કાવ્યોમાં પણ એ ક્યારેક પ્રારંભમાં પ્રગટે છે, તો ક્યારેક આવો અનાવૃત્ત ભાવ અધવચ્ચે ફૂલે–ખીલે છે ને ઢંકાઈ જાય છે :

(મૌન ૧૬)

આપણી તે મેડીએ આપણ બે એકલા

ને ફાવે તેવી તે રીત મળજો,

આમ, ભાવને ખુલ્લો કરીને છાવરવાની લીલા–કહો કે સંતાકૂકડી ચાલ્યા કરે છે.

પ્રેમની મુગ્ધતા, ઉલ્લાસ અને દયારામીય મસ્તી, દયારામ જેટલી ખુલ્લી રીતે નહીં, ઢંકાઈને રજૂ થાય છે :

એની આંખમાં ઉજાગરાની લાલી,

લથડીને ચાલતી આ ચંચલ હવાનો હાથ

ઊઘડેલા ફૂલે લીધો ઝાલી;

‘તરણએ પહેરેલાં ઝાકળનાં નેપુર સાંભળવા’ જેટલો સરવો કાન ઝંખતા કવિ હવાનું સ્વરૂપ પણ કેટલી કલાત્મકતાથી પ્રત્યક્ષ કરે છે! હવાની સૌરભગર્ભ ગતિ બતાવવી, હવાનો હાથ કલ્પવો અને એ હાથને ઊઘડેલા ફૂલની શિશુહથેલીમાં મૂકી દેવો—આવું સુંવાળું શિલ્પ એ હરીન્દ્રની કવિતાના નજાકતભર્યા વૈભવનો પરિચય આપવા સમર્થ છે. હવાને રૂપ આપે અને ધુમ્મસને ઘાટ આપે એવા આ કવિ છે.

આવાં કાવ્યોમાં વસંતનું તોફાની લાવણ્ય છે, મુગ્ધતા, લજ્જા અને છલકાઈ જવાનો છાક છે, મૂંઝવણ પોતે મૂંઝાઈ ગઈ હોય એવી એની વ્હાલી લાગતી વિમાસણ છે. આ તોફાનની સાથે સાથે ક્યારેક અરસપરસની છેડછાડ કરતી ચતુરાઈ કે ‘ઉખાણું’માં છે એવી ચબરાકી પણ નથી એમ નહીં.

હરીન્દ્રને ઘણીવાર મજાકમાં (ગંભીર વાતને મજાકમાં કહેવાની પણ મજા હોય છે) હું For Adults Only–ના કવિ કહું છું. ‘મોગરાની આગ’ના આ કવિને ‘કોળેલો કેસૂડો શીતળ’ લાગે છે. એમણે કેટલાંયે કાવ્યોમાં ફૂલોની ભાષામાં પ્રેમ અને શરીર બંનેની વાત કરી છે :

એક લાલ રંગ વીંધે થૈ સૌયો.

(મૌન ૩૮)

ઓતરાદી ફોરમ આ શોધે છે દખ્ખણના

વાયરાને મળવાનો લાગ,

દખ્ખણના વાયરાએ ચૂમી ભરી ત્યાં બધી

કળીઓને ફૂટી છે પાંખ;

(મૌન ૮૩)

અંબોડે ગૂંથી કળી ચંપાની એક  

જરા ચૂમી ત્યાં જાસૂદનું ફૂલ,

બેઉ આ હથેળી વચ્ચે હસતું કમળ

ક્યાંક વાસંતી વાયરાની ભૂલ.

હરીન્દ્ર આવાં કાવ્યોમાં “A Language of Flesh and Roses” –નો વિનિયોગ કરતા હોય એવું લાગે છે.

હરીન્દ્રને માટે ક્યારેક એવું પણ કહેવાનું મન થાય કે The poet is perhaps too much in love with his own concept of love.

એ નથી મારો પ્રેમ.

(મૌન ૫૭)  

મને તમારી સંગ પ્રભુની પરમ ક્ષણોમાં

અમલપિયાલી મળી.  

હરીન્દ્ર પ્રેમમાં આધ્યાત્મિકતા જુએ છે અને આધ્યાત્મિકતામાં પ્રેમ.

હરીન્દ્રની કવિતામાં મૃત્યુનો રહીરહીને સંભળાયા કરે એવો એક અવાજ તરતો રહે છે. એમની ‘અગનપંખી’ નવલકથાના પ્રારંભ અને અંતમાં મૃત્યુ છે. ‘પળનાં પ્રતિબિંબ’ પણ મૃત્યુને જ નિરૂપે છે. ‘અનાગત’માં  વ્યક્તિના મૃત્યુની સમાંતરે ઓલવાતા ગામડાની, ઓસરતી પરંપરાની વાતનો સંકેત છે. કવિતામાં પણ મૃત્યુ ખાસ્સી જગ્યા રોકે છે. કોઈ પૂછી શકે કે મૃત્યુનો આવો કોલાહલ શા માટે? કદાચ જીવનની વાત મૃત્યુના સંદર્ભમાં જ પૂરેપૂરી પ્રગટતી હશે એટલા માટે?

મેં મૃત્યુને દઈ દીધો,  

મારી જીવનની સાથે  

મુલાકાત થઈ પછી.

આ સર્જકના સ્થાયીભાવ–વિષય તરીકે મૃત્યુ સ્થપાઈ ગયું છે. હરીન્દ્રની કૃતિઓમાં ‘A rectangle of thick death under the black sky.’ નો અનુભવ થયા કરે છે. હરીન્દ્રએ શૈશવમાં પિતા ગુમાવ્યા છે, એટલે પણ કદાચ આ ભાવ દૃઢ થયો હશે.  

આ મૃત્યુ જ જાણે કે વાંસળી વગાડીને જીવને બોલાવ્યા કરતું હોય, એવી એની ખૂબસૂરત માયા લાગી છે અને એટલે જ “ઘેરા ઘેનની કટોરી પાતો” બધા જ સંબંધોને અળગા કરીને, “એક દુવાર બંધ કરીને કેટલાય મારગોને આંખમાં સમાવીને ધૂપ થઈ ઊડી જવાની” તાલાવેલી પ્રકટ કરતો સાદ સંભળાય છે :

કોઈ આઘે આઘેથી વેણુ વાય છે.

મૃત્યુ જાણે કે કોઈ પ્રિય વ્યક્તિ હોય અને એ પ્રતીક્ષા કરતી બેઠી હોય—એ પ્રેયસી હોય, એ રીતે નિરૂપાયું છે :

નેણ, નીરખી લ્યો દુનિયા,  

સામે તીર ઝુકાવો, સાજન,  

એ અણજાણ્યા તટે કોઈનાં,

મીટ માંડી બેઠાં લોચનિયાં.

અલબત્ત, આ સૃષ્ટિ કવિને “સૌમ્ય મનોહર ઉપવન” લાગી હોય તોપણ અને ક્યારેક “શ્વાસનો કાફલો દૂરની સફર પર” નીકળી પડે પછી “માર્ગ મુશ્કેલ” લાગે તોપણ, આ “વસંતનો વૈભવ” છોડીને “સૂકા રણની યાત્રાએ” નીકળી પડતો જીવ કહે છે :

આ સૌમ્ય મનોહર ઉપવનમાં હું ફરી નહીં પગ મૂકું,

મનથી મેલ્યાં ડાળનીડ અવ ચરણ કહે ‘નહીં રુકું.’

(મૌન ૧૧૧)

મૃત્યુ એ પૂર્ણવિરામ નથી, એવી કવિની પરંપરાગત કે પ્રતીતિગત માન્યતા છે. એટલે જ તો એક શાયરના મૃત્યુ નિમિત્તે લખાયેલી ‘મૃત્યુ’ નામની કૃતિમાં કવિ કહે છે :

શ્વાસની લીલા સમેટાય તો મૃત્યુ ન કહો.

દૃષ્ટિ જો આંખથી છલકાય તો મૃત્યુ ન કહો.

કોઈ મહેફિલથી ઊઠી જાય, તો મૃત્યુ ન કહો.

(હયાતી ૨૮)

વિલાપ કરવા એક પળ પણ ક્યાં મળે છે?

(મૌન ૬૬)

કોઈ ઉપાયે મને જોઈતું મરણ ન મળ્યું,

હતું મેં માન્યું, ફક્ત જિંદગી પરાઈ છે.

(હયાતી ૪૩)

જીવનમાં રસ નથી, નથી મૃત્યુનો ઇંતેઝાર,

મરવાના ખ્યાલમાં ઘણી લિજ્જત હતી, ગઈ!

(હયાતી ૪૬)

સળગી જવા દો, જેથી સ્વજન ઘેર જઈ શકે  

મારી ચિંતાને થોડી હવા દો કે હું નથી.

(હયાતી ૪૭)

પણ  

આ બધાં વચ્ચે  

મેં સાંભળ્યો હતો!

(હયાતી ૭૩)

એક વળી પર કસીકસીને બાંધો મારો દેહ  

અને જોજો કે રસ્તે ક્યાંય ચસે ના,  

કે એનું ચાલે તો એ ક્યાંય ખસે ના.

(હયાતી ૭૫)

અમથો ઉઘાડબંધ કરવાને મથતો’તો  

મોતનું તો ક્યાંય નથી બારણું :  

એના ક્ષેમકુશળ પૂછું છું.

(હયાતી ૭૪)

કેવી હૂંફભરી પ્રજળે છે મારી કેસરવરણી ચેહ  

કે અડવું લાગે જ્યારે કોઈ હસે ના.

(હયાતી ૭૫)

મને વિદ્યુતની ચિંતા નથી ગમતી.  

કાષ્ઠ પર કાષ્ઠ ગોઠવાય તો કેવું સારું!

(સૂર્યોપનિષદ ૩૧)

પ્રભુના ક્રમમાં સહજ મોત લખાયું તો હતું,  

એ વાત બીજી છે, ધીરજ આ ત્યાં લગી ન રહી.

(હયાતી ૫૫)

જીવન અને મૃત્યુ એકસાથે ઊભાં રહી  

સાવ અજાણી અને અલગ અલગ  

વ્હેતો હશે સમીર ને શ્વાસો નહીં મળે.

(હયાતી ૫૦)

જીવનની પાર વસેલા કોઈ પ્રદેશ સુધી  

પહોંચવાનો સામાન તૈયાર છે?  

નહીં?

(હયાતી ૬૩)

જેને તલાશ હશે જાગૃતિના પૂર્ણવિરામની.

(હયાતી ૬૪)

મને કેમ કોઈ મરવા દેતું નથી?

(હયાતી ૮૨)

મોતના દેશથી કહે છે કે બધાં ભડકે છે,  

કૈં નથી કામ, છતાં ચાલ, અમસ્તાં જઈએ.

હરીન્દ્રને મૂંઝવતી જો કોઈ વસ્તુ હોય તો તે સીમા છે. પ્રેમ પણ કદાચ એમને એટલા માટે ગમતો હશે કે અંતે તો વ્યક્તિના માધ્યમ દ્વારા એની સાર્થકતા સીમા-વિહીનતામાં છે. વેદનાને ઝંખતો અને તમામ વેદનાના પૂર્ણવિરામ રૂપે મૃત્યુની ઇચ્છાને પંપાળતો આ જીવ, એટલે જ કહે છે :

બધાંથી ઘેરાયેલો છું–

(હયાતી ૭૪)

મને એક પ્રચંડ તાણ આપ,  

જે આ પિંજરને તોડીફોડી મને મુક્ત કરી શકે!

મને આપો એક અનહદનો સૂર,

(હયાતી ૧૦૬)

હોલાની ઘૂ–ઘૂના કિલ્લામાં કેદ, મને  

ત્યાંથી મા, ક્યારે છોડાવશે!

હરીન્દ્ર વેદના–સંવેદનાના કવિ છે. વ્યથાને વરદાન સમજનારા, અઢળક દેખાતી વેદનાને પણ ‘લીંબુ-ઉછાળ’ વેદના કહેનારા કવિ છે.

આ વેદનાનું મૂળ ક્યાં છે? બાહ્ય પરિસ્થિતિમાં કે મનુષ્યની પોતાની પ્રકૃતિમાં? એનો ઉત્તર જુદાં જુદાં ખાનાંમાં હા કે ના મૂકીને આપી ન શકાય. સર્જક કોઈક ને કોઈક રીતે ઘવાયેલો, વીંધાયેલો હોય. પોતાથી, અન્ય વ્યક્તિથી, દૃશ્યોથી, પરિસ્થિતિથી, સમાજથી–પણ એણે પંખીની જેમ ચિત્કાર કરવાનો નથી હોતો, વાલ્મીકિની જેમ સાક્ષી થવાનું હોય છે. કવિતાનું ઉદ્ભવસ્થાન જેમ વેદના હોઈ શકે તેમ આનંદની પરાકાષ્ઠા પણ હોઈ શકે. વેદના કે આનંદની પરાકાષ્ટાએ હોય છે કેવળ મૌન; અને કવિતા વેદના અને આનંદના ભેદમાંથી નહીં, પણ એ બંનેના અનુભવોના ચરમ બિંદુએ પહોંચતા મૌનનો જે સાક્ષાત્કાર થાય છે એમાંથી, વાણી રૂપે અવતરે છે. આ અર્થમાં કવિતા એ મૌનગંગોત્રી છે.

હરીન્દ્ર ‘દર્દકી દૌલત’ લઈને બેઠેલા કવિ છે. વેદનાના આ ચરુઓ કયા વૃક્ષ તળેથી દટાયેલા મળી આવ્યા છે? જીવનના પ્રત્યક્ષ અનુભવો અને વાચનના પરોક્ષ અનુભવો જાણે કે એકમેકનો તાળો મેળવે છે; એટલે તો હરીન્દ્ર આવી પંક્તિ લખી શક્યા છે :

પ્રેમ–ધિક્કાર–વિશ્વાસ–અશ્રદ્ધા  

આ બધાંનો એક જ અર્થ વંચાય છે : અંધકાર.

શક્ય છે કે સમય જતાં પ્રેમની પ્રસન્નતાનો અનુભવ ઓસરી ગયો હોય અને એની વ્યર્થતા પૂરેપૂરી સમજાઈ ન હોય, એથી જ વિષાદને મોકળો માગ મળતો હોય. જીવનમાં વેદનાપ્રદેશનો નકશો ક્યાંથી આરંભાય છે એનો અણસારો કવિએ ક્યાંક આપ્યો છે :

ઝંખ્યું એનું સદાનું સાન્નિધ્ય :  

થોડીક નિકટતાએ જિંદગીભરની તરસ આપી છે;

(હયાતી ૧૩૮)

માયરામાં મોજડીએ દીધો છે ડંખ

મધરાતે વેદીમાં અગ્નિ પ્રજળ્યો,  

કે સાંજે સૂરજ ભૂલ્યો’તો થોડો તડકો!

(હયાતી ૧૩૧)

હરીન્દ્ર વિષાદને વહાલ કરતા કવિ છે.

થોડો ઉદાસ છું અને માફક હવા નથી.

(હયાતી ૫૩)

વિષાદ કેટલો ઘેરાયો, આંખ રોઈ નહીં,  

વિરહની કાળી હવાઓ કોઈએ ધોઈ નહીં.

આ વેદનાની વાત દાદ આપી સાંભળો.

(હયાતી ૪૮)

વેદના વધતી ગઈ, તોપણ ઘણી ઓછી પડી,  

પૂર્ણિમાની રાતે જાણે ચાંદની ઓછી પડી!

(સમય ૪૭)

થોડી વધારો મારી વ્યથાઓ કે હું નથી.

(હયાતી ૪૭)

ગમે છે એટલો તૂરો હવે મિજાજ નથી,  

હું જેવો જોઈએ એવો ઉદાસ આજ નથી.

ઘૂંટાયેલી ઉદાસીનો અનુભવ કર્યા પછી એક બિંદુ એવું પણ આવે છે કે જ્યારે ઉદાસી ઉદાસી રહેતી નથી. ‘दर्द का हद से गुजरना है दवा हो जाना’  અને એ પ્રસન્નતા પણ નથી હોતી; પણ કોઈક વિરોધ અને વિરોધાભાસની વચ્ચે જીવ લહેરાયા ને વહેરાયા કરતો હોય છે; ક્યારેક એની વાત ઉદ્ગાર રૂપે પ્રગટે છે તો ક્યારેક ચિત્કાર રૂપે :

અને મારે સૌને પુલક્તિ કરે એવું ગીત રચવું છે.

આજની રાત હું ઉદાસ છું

અને મારી ખોવાયેલી પ્રસન્નતા મારે સર્વત્ર વહેંચાયેલી જોવી છે.

‘હવા ફરી ઉદાસ છે’ એવી એક પંક્તિ કવિ લખે એનો અર્થ એ કે કવિ કોઈ પૂર્વઉદાસીને ઝંકૃત કરે છે. ‘આજની રાત હું ઉદાસ છું ને મારે ખડખડાટ હસી લેવું છે’ આમ હાસ્ય દ્વારા પણ ઘૂંટાતી અને ઘેરાતી ઉદાસીનાં અનેક સ્વરૂપો અહીં જોવા મળે છે.

‘મૌન’માં કેવળ મૌન હતું :

ઊભો છું તારે દ્વાર.

એ મૌન હવે ‘કેવળ’ ન રહેતાં ઉદાસીના પર્યાય જેવું સ્તબ્ધ થઈ ગયું છે :

કોઈ ઉદાસીનું નામ આપે છે,

હરીન્દ્રની કવિતાના સ્પષ્ટ રીતે વરતાઈ આવે એવા પૂર્વાર્ધ અને ઉત્તરાર્ધ છે :

કોઈ અગોચર ઈજન દીઠું નયનભૂમિને પ્રાંગણ,

હું સઘળી મોસમમાં માણું એક અહર્નિશ ફાગણ;

એમ કહેનાર કવિ હવે કહે છે :

મારા એકલવાયાપણાની જાણ એને ન કરતા :

અને મારી એકલતા ઓર વધી જશે.

હરીન્દ્રની કવિતાનો પૂર્વાર્ધ મિલનને, પ્રસન્નતાને, સભરતાને મોકળે મને ગાય છે, તો એનો ઉત્તરાર્ધ એકલતાને. આ બંને અંતિમોની વચ્ચે જ ક્યાંક, ક્યારેક અને કદાચ પ્રેમનું સ્વરૂપ સિદ્ધ થતું હશે.

‘સૂર્યોપનિષદ’માં વિષાદ જ સૂર્ય છે. ‘મૌન’ની મુગ્ધતા હવે દંતકથા જેવી લાગે છે. કોઈક અકથ મથામણ શબ્દો સોંસરવી નીકળીને પ્રવાસ કરતી હોય એવો ૫ણ અનુભવ થાય છે. માણસ એકલો છે અને સાવ એકલવાયો છે. એકલતા એ જ જાણે કે શાશ્વત સત્ય છે, તે એટલી હદે કે કદાચ આ ક્ષણે, આ ક્ષિતિજે એ ડૂબે તો પણ બીજી ક્ષિતિજે ફરી પાછી ઉપસે.

“અશક્યની ડાળી પર” (સૂર્યોપનિષદ ૪) “બેઉ પાંદડાં” (હયાતી ૬૨) જેવા સંબંધોમાં નિરૂપાયેલી વિષમતા અહીં અનેકવાર વમળ થઈને ચકરાય છે. પ્રેમ જેવી વિરાટ શક્યતા અશક્યતામાં કઈ કઈ રીતે ફેરવાતી હશે, કે પ્રેમ શબ્દની ક્યારેક ખુદ પ્રેમીઓને હાથે તો ક્યારેક સમાજને હાથે જે વિડંબના થતી રહે છે એનો પણ કાર્ડિયોગ્રામ અહીં મળે છે.

હૃદયતલમાં લાગણીની કોઈક કૂંપળ મોડીમોડી ફૂટી હોય તો એ વરદાન છે કે શાપ એ પ્રશ્ન કવિને કનડે છે, તે ‘હવે’ નામના સૉનેટમાં જોઈ શકાય છે :

લઈ શ્વાસે વાટે વિચરવું હવે શક્ય; અવ ક્યાં  

પ્રભુ પૂછું આ શું અકળ વર કે શાપ? હમણાં  

ઉરે મારા ખીલે પ્રિયસ્મરણનાં ફૂલ નમણાં.

અને આ પ્રશ્નનો ઉત્તર પણ એમના જ અન્ય કાવ્યમાંથી પામી શકાય :

કોના માટે લખાયો છું એ જાણું છું,

પણ ત્યાં સુધી પહોંચાડે એવી કોઈ એંધાણી ક્યાં?

ભાન અને અભાનની ક્ષણોની વચ્ચે, આયાસ અને અનાયાસની વચ્ચે કવિનું સ્વચિંતન જલ્પનામુખરિત થઈ રહે છે. કહી કે એ જાત સાથેના–જગત સાથેના વિસંવાદમાંથી ઊભો થયેલો સંવાદ છે. જીવન અને મૃત્યુનાં બે અંતિમોની વચ્ચે, પ્રકાશ અને અંધકારનાં બે બિંદુઓની વચ્ચે, અલગ-અલગ ભાષામાં થતી વાતો અને અવાક્ સ્તબ્ધ મૌનની વચ્ચે જે ઊગે છે તે ઉદાસીનું સત્ય.

જ્યોતિષની ભાષામાં કહેવું હોય તો, હરીન્દ્રની કવિતાનો શુક્ર બળવાન છે. આ શુક્રમુખી કવિતાને શૃંગારનો શ્યામ રંગ તથા ઉદાસીનો ભૂખરો રંગ લાગ્યો છે.

‘મૌન’માં Giuseppe Ungarettiનો શ્લોક હરીન્દ્રએ ટાંક્યો છે, (પૃ. ૫૯); એની And I feel in exile among men. એ પંક્તિ હરીન્દ્રની કવિતામાં રહીરહીને ઘૂંટાતા એક ભાવને ઉઘાડી આપે છે :

(હયાતી ૭૧)

તિથિ એટલા ઓચ્છવ  

એમ ગાનાર કવિનો મેળાનો ખ્યાલ તો છે કેવળ પ્રિય વ્યક્તિનો સંગ. એ હોય ત્યારે જ આવી પંક્તિ મ્હોરી ઊઠે છે :

હવે મેળાના છાકમાં છલોછલ છીએ.

પણ એમની કવિતામાં આવા મેળાના છાકની વાત નથી. એમાં છે મેળાના થાકની વાત.

‘મેળો’ શબ્દ સાથે આનંદ–ઉત્સવનો ભાવ સંકળાયેલો છે, પણ આ કવિને મેળાનું એક વિના–પ્રિય વ્યક્તિ વિના–કોઈ મૂલ્ય નથી. ‘થાક લાગે’ એ ગીતમાં કવિ કહે છે :

મેળાનો મને થાક લાગે,

ઝંખના એકાન્તની છે, પણ મેડીના. બે વ્યક્તિઓના મ્હોરતા એકાન્ત પર લોકોની નજરનો ડાઘ લાગે છે અને એ અસહ્ય છે. એમ પણ કહી શકીએ કે મેળાનો થાક છે એટલે જ એકાન્તની ઝંખના છે.

અહીં આવે ને જાય લાખ લોક,

(હયાતી ૧૧)

માંડ રે મળી છે અલ્યા, ઉજ્જડ આ સીમ,  

આમ અળગો અળગો તે શીદ ચાલે,

(હયાતી ૧૨)

અરણ્યનું એકાન્ત વટાવ્યું  

શરૂ થઈ સ્મશાનની સીમા,  

બહુ દૂર નથી જનપદ  

ચરણ ઉપાડો જરા ધીમા.

હરીન્દ્રની કવિતામાં પ્રિય વ્યક્તિના મેળ વિનાના મેળાની અકળામણનું નિરૂપણ, ‘Crowded desert’ના થાકની વાત એકથી વધુ વાર વહેતી થઈ છે :

મને મેળામાં મળતાં ના આવડે,

(સૂર્યોપનિષદ ૬૩)

(સૂર્યોપનિષદ ૬૭)

કેટલા ચહેરા ભરે પહેરા!

આ થાકની પણ અથાક પંક્તિઓ કવિની કલમમાંથી ઝર્યા કરે છે :

(સમય ૫)

રહીને સુંવાળા સૌને દુભાવ્યાનો થાક છે.

(હયાતી ૭૧)

થાકી ગયો જગતના ઘણા કામકાજથી.

(સમય ૨૫)

જીવતરના થાક સાથે હું જાગું છું રોજ રોજ,

(હયાતી ૪૯)

જીવતરનો કીમિયો એ સમજાવો, દેવ  

મને ખાલી જીવતરનો ચડે થાક;

રોકી રે રાખી છે અડધે વેણ;

(મૌન ૨૫)

એક પળની શિલા શેય ખસતી નથી,  

કાલનો પહાડ કઈ રીત ઓળંગવો?

(મૌન ૨૬)

રૂપાળી વાત માંડી જો સમયનું વ્હેણ રોકો તો,

(મૌન ૫૨)

વેળા આ પીપળાનાં પાન પરે રોકાતી

(સૂર્યોપનિષદ ૧૨)

છે થીર હજી વેળાના કાચબાના પાય,

પ્રિય વ્યક્તિ સાથેના સંગાથની ક્ષણને ઝીલવી અને ઝાલવી, એ ક્ષણને થંભાવી દેવી, એ ભાવ અવારનવાર પ્રગટ થતો રહ્યો છે :

એનું ઢૂંકડું ન હોજો પ્રભાત,  

સૂરજને કોઈ ઓલી મેર રોકી રાખો,  

વેળા આવી તો જરા વેણ નાખું, વાલ્યમા,

(હયાતી ૧૪)

જાતી રે વેળાને ઝાલી રાખીએ

(મૌન ૪૫)

વેળાની વેણુતણા વ્હેણે મને તાણી;

(મૌન ૧૨૨)

કદીક પાંખ મળે છે, કદીક પાય કપાય,  

સમયની સાથે તને શું કોઈ સગાઈ છે?

(હયાતી ૪૩)

બંધ આ હથેળીમાં ગોપવી’તી વેળા એ કોણ જાણે ક્યારે વછૂટી,

(હયાતી ૬૮)

ગણવા સિતારા કેટલી ફુરસત હતી, ગઈ!

(હયાતી ૪૬)

ચાલો, સમયની પાર જવા હક નહીં કરું.

(હયાતી ૪૮)

સમયની મહામૂલી સોગાત  

વીખરતી જાણે રાતોરાત,

હરીન્દ્રએ એક ગઝલસંગ્રહનું નામ ‘સમય’ આપ્યું છે અને પોતાની નવલકથાઓમાંથી એકનું નામ આપ્યું છે ‘પળનાં પ્રતિબિંબ.’ કવિ કદાચ એમ માનતા હોય કે મનુષ્ય માત્ર સ્થળમાં નહીં, પળમાં પણ અને પળ પૂરતો જ, જીવે છે. પ્રત્યેક પળને એનું વ્યક્તિત્વ, એનું અખંડત્વ, એનું છિન્નત્વ, એનું ભિન્નત્વ, એનો આનંદ અને એનો કરુણ હોય છે.

નીકળેલા યાતનાઓના સરઘસની  

નેતાગીરી મારે લેવી નથી;

માર્ગ પર મળતા ચહેરાઓની

વેદના વાંચવાની મને ફુરસદ નથી.

આમ કહેતા હરીન્દ્રની કવિતામાં સમકાલીન યુગની ઘટનાઓ સામગ્રી નથી થતી એમ નહીં; આસપાસના વાતાવરણનો–એટલે કે સમાજમાં અને જગતમાં જે કાંઈ બને છે કે નથી બનતું એની ઘટનાનો સામગ્રી તરીકે કવિ ઉપયોગ કરે છે, પણ એ ક્યારેક જ.

પત્રકાર હરીન્દ્રને બાહ્ય ઘટનાઓ સાથેનો નાતો પહેલેથી જ રહ્યો છે; પણ એ સવિશેષ આત્મલક્ષી કવિ છે; એટલે કોઈક બાહ્ય સામગ્રીની સંવેદનશીલતા પર અસર થાય ત્યારે પણ એમના ઉદ્ગારો પ્રગટવા જોઈએ એટલા પ્રગટ્યા નથી.

‘સૌંદર્ય–રસ–માટેના આગ્રહની પ્રક્રિયા ત્રીશીમાં જ શરૂ થઈ ચૂકી હતી, પણ ૧૯૪૦માં તો તે સ્ફુટ થઈ ચૂકી છે. રાજેન્દ્ર રાષ્ટ્રીય કે સામાજિક પ્રવૃત્તિઓથી અલિપ્ત નથી રહ્યા અને ફિલસૂફીના સ્નાતક હોવા છતાં વ્યવસાયથી તદ્દન વ્યવહારુ ગણાય એવા નાના નાના વેપાર ઉદ્યોગ સાથે જોડાયેલા રહ્યા છે. સંસારને અનેક બિંદુએ સ્પર્શવાનો એમને પ્રસંગ મળ્યા કર્યો છે. છતાં ‘ધ્વનિ’ની સમૃદ્ધિમાં યુગની મહાન ઘટનાઓનો સીધો ફાળો કેટલો નહિવત્ છે! ૧૯૪૨ની લડત, બીજું વિશ્વયુદ્ધ, અણુબૉમ્બ, બંગાળનો દુષ્કાળ, કાળાં બજાર, હિંદની સ્વાતંત્ર્યપ્રાપ્તિ, ભાગલા પછીના હત્યાકાંડ, ગાંધીજીની હત્યા–કેવા મોટા મોટા બનાવો બન્યા છે! પણ ‘ધ્વનિ’માં એનો સીધો પડઘો નથી. આ સંગ્રહ જાણે કાલપ્રવાહની બહારથી જ પ્રગટી નીકળ્યો ન હોય!’  

‘આસવ’માં ‘મિત્રને’ નામના કાવ્યમાં ભારત અને પાકિસ્તાનના સંબંધની પંક્તિઓ છે :

આ જ મોકો છે, કર મિલાવી લે.

(આસવ ૫૫)

હાથ આ આજ મેં મૈત્રીનો જે લંબાવ્યો છે

તારા મુક્કા મહીં છુપાયેલી તાકતના કસમ,

ઘર જુદા હોય ઘણા ભાઈના પણ આમ કદી  

ઘરને સળગાવવા માટે ન હરીફાઈ ઘટે;

આવાં કાવ્યોમાં ક્યારેક બહુજન સમાજની વૃત્તિને સ્પર્શી શકે એવા ગઝલશાઈ ઉદ્ગારી જોવા મળે છે.

‘લોહીનો રંગ લાલ છે!’ (બંગલા દેશ) અને ‘બાપુનો જનમદિન’ જેવી કૃતિઓ હરીન્દ્ર પાસેથી અવારનવાર નથી મળતી. સામાજિક–રાજકીય જાગૃતિની ક્યાંક ક્યાંક ઝાંખી થાય છે અને ક્યારેક હાથ પર પડેલી “અદશ્ય જંજીર”નો કલાપૂર્ણ સંકેત પણ કવિ આપે છે :

તેને રોકી પૂછે છે બીજી લહરી :  

આ બાગમાં લહેરાતાં પહેલાં  

લાગી રહ્યું છે સંસ્કૃતિ જાણે મરી ગઈ,  

આ સૃષ્ટિ એની શોકસભા હોવી જોઈએ.

હરીન્દ્રની કવિતામાં નગરજીવનની વિષમતાનો અનુભવ છે, પણ તે ઘોંઘાટ વિનાનો. આ સદીના માણસનો મોટામાં મોટો પ્રશ્ન, તે પોતે પોતાનું જીવન જીવતો નથી અને જે જીવવું પડે છે તે જીવન નથી–ની વાતનો છે. ‘નિદ્રા’ કાવ્યમાં ઉજાગરાથી પીડાતી માનવજાતની આંખ માટે જાણે કવિને કહેવું પડ્યું છે :

તો કદાચ હું સૂઈ શકું.

હરીન્દ્ર દવે એક કવિ–નવલકથાકાર અને ચુનીલાલ મડિયા એક નવલકથાકાર– કવિ,–એમની કૃતિઓનો સામ્ય–વિરોધ અડખેપડખે મૂકીને જોવા જેવો છે :

ભૌતિક સમૃદ્ધિ પાછળ આંધળી દોટ મૂકતા આપણા સમાજનું ‘હણહણતું’, ચિત્ર હરીન્દ્રએ ‘રેઇસકોર્સમાં’માં આપ્યું છે. ચુનીલાલ મડિયાએ લાખો નજરમાં પલકભર જીવી ગયેલા અશ્વને ‘હારજીત’ માં ચિત્રિત કર્યો છે, બંનેની નજર ‘ફોટોફિનિશ’ પર પહોંચી છે, પણ બંનેના કૅમેરાનો કોણ જુદો ગોઠવાયો છે. મડિયાનો ‘પૃથ્વી’ પરાજ્યની વચ્ચે પણ વિજયનું સ્વર્ગ રચી આપે છે અને હરીન્દ્રનો શિખરિણી અધોગતિની ખીણને તાદૃશ કરે છે. ‘રહે હાંફી અશ્વો હણહણી રહે માણસ બધા’–માં માણસની પોકળતાને પ્રકટ કરતા પહોળા થઈ ગયેલા મોઢાને અંતિમ શબ્દ ‘બધા’ના ઉચ્ચારથી જ ચિત્રિત કરી દીધું છે.

કવિ સમાજનું આધ્યાત્મિક રૂપાંતર ઝંખતા હોય એવું પણ લાગે. પણ એ રૂપાંતર શક્ય બને, જો પ્રકૃતિ, પ્રકૃતિના અંશ જેવી વ્યક્તિ અને વ્યક્તિના સમુદાય જેવો સમાજ–આ ત્રણે પર છવાયેલી રાત અને નીલકંઠી શિવના ધવલ હાસ્ય દ્વારા જ જાણે કે આંસુ રોકી શકાય એવી ઉદાસીનો સ્વીકાર હોય તો.

આંખની કીકીઓને કોઈ ચન્દ્ર પર ચિટકાડી દો;  

માણસોનાં ટોળાંને કોઈ સાગરની લહેરોમાં લહેરાવી દો;  

આજની રાત હું ઉદાસ છું અને મારે ખડખડાટ હસી લેવું છે.

હરીન્દ્રની કવિતામાં ‘ઘર’ એક મહત્ત્વનું કાવ્ય છે. એ કાવ્ય કવિના ચેતોવિસ્તારનો સમગ્રતાથી પરિચય આપે છે. આ રોજિંદી જિંદગી, રોજની સવાર અને સાંજ, એનો આરંભ અને અંત, અને આ એકધારાપણામાં પણ વિસ્તરતો પંથ, એ પંથના યાત્રિકો, એ પંથ સાથે સંકળાયેલું વાતાવરણ–આ બધાંનો કાવ્યાત્મક ઉદ્ગાર શબ્દે શબ્દે સંભળાય છે. કાવ્યનો વિષય શો છે? ઘર? મારગ? કાળ? ઘર પછીનું ઘર? કે પછી આ બધાં સાથે સંકળાયેલો કાવ્યનાયક? ગતિ કોણ કરે છે? માર્ગ કે કાવ્યનાયક કે કાળ? ગતિનો આરંભ જ્યાંથી થાય છે અને ગતિ જ્યાં સમેટાય છે તે જ શું અંતિમબિંદુ છે? કાવ્યના આરંભ અને અંતની વચ્ચે તો ધબકતી સૃષ્ટિની વાત છે; પણ આ સૃષ્ટિ ત્યારે જ આપણી પકડમાં આવે છે, જ્યારે આપણે એના તરફ ‘હળવે હૈયે’ વળતાં હોઈએ–

એ કેવા છલકાતા હેતે સામો ધસતો,

(હયાતી ૩૦)

પછીનો લયનો કેફ એ કાવ્યનાયકને ધબકતી સૃષ્ટિની પ્રાપ્તિનો છે :

આ મલક મલક મલકાય મકાનો બેઉ તરફ,  

આ પવન પલક વીંટળાય, પલક આઘો ખસતો.

પ્રેમના કવિની નજર સૌ પ્રથમ તો “પદરવથી શરમાઈને ફરી વાતે વળગતાં પારેવાં” પર પડે છે. નાગરિક વિનયી કવિ એ દૃશ્ય ઉપર આપણું ધ્યાન ખેંચે છે ખરા, પણ ત્યાં નજરને ઠરવા દેતા નથી ને પૂર્વગગનમાં કિરણની ધૂપસળીના સ્પર્શે રૂના પોલ સમાં સળગતાં વાદળ તરફ આપણી નજર સેરવી લે છે. કદાચ કવિને ધૂપસળીના સ્પર્શે રચાતાં તેજોવલયનો સંકેત આપવો છે કે પછી કેવળ ચિત્ર આપવું છે? –એનો ઉત્તર આપણે ન આપી શકીએ એમાં જ કવિની સિદ્ધિ છે.

શૈશવ, યૌવન અને વૃદ્ધાવસ્થા અને આ ત્રણેની વચ્ચે કવિની મુગ્ધ શિશુદશાનો પણ પરિચય થાય છે. આનંદનો કેફ ભાવને અને શબ્દને એવો ચડ્યો છે કે બે વ્યક્તિ વચ્ચે રહેલી રીસને–વિસંવાદને સંવાદી જીવ સાંખી શકતો નથી. આંખમાં ઉદાસી સાથે ઊભેલાં વૃદ્ધોને કેવળ lip-sympathy–જીભદયા નહીં, પણ સાચુકલી નિસ્બતના પ્રતીક સમાં બે આંસુઓ દ્વારા સાંત્વન આપવાની, સૌંદર્યમાં ઝંખનાની પરિપૂર્ણતા થાય એવું મન આપવાની અને ભીડ ને કોલાહલમાં સમાનુભૂતિ, સહાનુભૂતિ અને પ્રેમનો હાથ આપવાની વાત કાવ્યમાં લયની પરાકાષ્ઠાથી પ્રકટી ઊઠી છે ને આત્મ–ખુમારીનો એક ઉદ્ગાર આ રીતે વહે છે :

પરવા કોને, હું થીર રહું કે વહી શકું.

વૉલ્ટ વ્હીટમૅનની છૂટી છવાઈ પંક્તિઓ અહીં  ટાંકી છે તે કેવળ ભાવસામ્ય પૂરતી જ. બંને કવિની પ્રતિભામાં આસમાન જમીનનો ભેદ છે. હરીન્દ્રએ કાવ્યને અંતે ઘર પછીના અસલ ઘરનો–સનાતન ઘરનો સંકેત આપી ભારતીયતાની મુદ્રા અંકિત કરી છે.

વૉલ્ટ વ્હીટમૅનના કાવ્યનું શીર્ષક છે ‘Song of the open Road.’ એ કાવ્યનો વ્યાપ અને વિસ્તાર જાણે કે સમગ્ર અખિલને પોતાના શબ્દની બાથમાં લેતો હોય એવો છે. એ કાવ્ય માનવતાનું મહિમાસ્તોત્ર છે. વ્હિટમૅનના કાવ્યમાં અંતે પ્રતિભાવની મીઠી અપેક્ષા છે; હરીન્દ્રના કાવ્યમાં એવો કશો તાર છેડાયો નથી. વ્હીટમૅનના કાવ્યને અંતે પ્રશ્ન છે; હરીન્દ્રના કાવ્યને અંતે વ્રજ છોડ્યા પછી વૈકુંઠને ઘર તરીકે સ્વીકારવાની તૈયારી છે :

I give you my love more precious than money,  

I give you myself before preaching or law;  

ને કદી જીવનની સાંજ ઢળ્યે જ્યાં જંપીશ હું  

એ માર્ગ પછીની મંઝિલ પણ મારું ઘર છે.

હરીન્દ્રએ ‘અર્પણ’ સંગ્રહના પ્રારંભમાં લખ્યું છે : “શ્રી માતાજીની પ્રાર્થનારૂપે લખાયેલા શ્લોકોમાંના થોડા અહીં મૂક્યા છે : એ કોઈની પણ પ્રાર્થના સાથે તાર મેળવી શકશે તો એને સદ્ભાગ્ય માનીશ.”

‘અર્પણ’ના પ્રત્યેક શ્લોકની કોઈક કોઈક પંક્તિમાં સચ્ચાઈનો, આરતનો તાર ઝણકે છે, પણ હંમેશાં એનો મેળ કવિતા સાથે મળતો નથી. આ શ્લોકો કવિતા થાય એવા કોઈ ઇરાદાથી લખાયા નથી અને છતાંયે કોઈક કોઈક શ્લોકમાં કોઈક કોઈક પંક્તિમાં કવિતાની ઝાંખી થાય છે.

‘વૃક્ષોનું સ્મિત લઈને ઊડતાં વિહંગો’ કે ‘પંખીના કલશોરે રચાતો પથ’માં કવિતાની ફોરમપગલીઓ વાતાવરણને એક આછી સળગતી ધૂપસળીની મહેકથી સભર કરે છે. ક્યારેક બધી જ ગતિઓનું જ્યાં પૂર્ણવિરામ આવે છે, એ શરણાગતિનો સૂર પણ સ્પર્શી જાય એ રીતે મુકાયો છે :

હું નેત્ર ખોલી રહું દૃશ્ય નવાં નવાં દો;

હું શ્રોત્રથી સ્તવન, મા, તવ સાંભળી શકું,

આ હોઠ બે ફફડતા, તવ પ્રાર્થના દો.

ધર્મ, શ્રદ્ધા, એ બધું વિચ્છિન્ન ભીતરને સાંધી આપે એવું તત્ત્વ છે. બધાં જ ભિડાયેલાં દ્વારની તિરાડમાંથી પ્રવેશતું અને અંદરના અંધકારને વીંધતું એ એક કિરણ છે, પણ ધર્મની સ્થિતિ ધર્મએ કે ધર્મપરાયણોએ કે ધર્મઢોંગીઓએ કેવી કરી છે, એનાથી પણ આ કવિ વાકેફ નથી એમ નહીં :

વરસોથી વપરાવાને કારણે જેનાં પાન  

છૂટાં પડી ગયાં છે

કહે છે કે હજી થોડા માણસોના  

છિન્નભિન્ન ભીતરને સાંધી આપે છે!

અમારાં ચરણોમાંથી ગતિ ઉઠાવી લો,  

અમારા કાનને બધિર કરી દો,  

અમારી પ્રાર્થનામાંથી  

પરમેશ્વરને ખસેડી દો.

કવિ ધર્મની કવિતા રચે છે ત્યારે ઝાઝે ભાગે શું પરિણામ આવે છે, એ વિશે નિરંજન ભગતે લખેલી વાત સંભારવા જેવી છે :

‘વળી જ્યારે કવિ ધર્મની કવિતા રચે છે ત્યારે એ ધર્મનો જે અનુભવ કરે છે એ વિશે નહીં પણ એ ધર્મનો જે અનુભવ કરવા ઇચ્છે છે એ વિશે કવિતા રચે છે એથી જગતની મોટા ભાગની ધર્મકવિતામાં એક પ્રકારની પવિત્ર અપ્રામાણિક્તા હોય છે.’  

હરીન્દ્રએ એક સાહિત્યસમારંભમાં કહ્યું હતું કે કૃષ્ણ એ મારી સરરીઅલ અનુભૂતિ છે. આના જ અનુસંધાનમાં એક વાર હરિવલ્લભ ભાયાણી સાથે, આજનો કવિ રાધાકૃષ્ણને શા માટે અને કઈ રીતે પ્રયોજે છે એની વાત થઈ હતી. એનો સાર હરીન્દ્રએ ‘કેસૂડાં’માં નોંધ્યો છે એ ઉતારું છું :

“તમે સૌ રાધાકૃષ્ણની કવિતાઓ લખો છો પણ કૃષ્ણની એક Integrated image તમારી પાસે ક્યાં છે? કૃષ્ણ પ્રત્યે મધ્યકાલીન કવિઓને હતો એવો ભક્તિભાવ હોય તો તો જાણે સમજ્યા, પણ પ્રતીક તરીકે એ કેટલું confused પ્રતીક છે? ક્યો કૃષ્ણ? બાળકૃષ્ણ? સોળ હજાર એકસો આઠ ગોપીઓવાળો કૃષ્ણ? કંસનો વધ કરનાર કૃષ્ણ કે કુરુક્ષેત્રમાં અર્જુનને ગીતાબોધ કરનાર કૃષ્ણ?’ ગુજરાતી કવિતામાં રાધાકૃષ્ણના પ્રતીકના વિનિયોગ પરની ચર્ચામાં ડૉ. ભાયાણી નવ-કવિઓ પર તૂટી પડ્યા : ‘સૂરદાસ કે દયારામ માટે કૃષ્ણનાં આ બધાં રૂપો બરાબર હતાં પણ તમારા માટે કેટલી હદે સાર્થક? એમને કવિતા થાય છે કે નહીં એની જોડે નિસ્બત નહોતી, એમને તો ઈશ્વરનાં ગુણગાન ગાવાં હતાં – પણ તમારી પાસે તો કૃષ્ણની કોઈ Integrated image હોવી જોઈએ ને!’

રાધાકૃષ્ણની કવિતા માટે હરીન્દ્રને પક્ષપાત પણ છે અને આત્મવિશ્વાસ પણ. ઓછું બોલતા અને વધુ લખતા આ કવિ ભાગ્યે જ આટલી ખુમારીથી આમ ખુલી શકે છે; મહિમા એમની રાધાકૃષ્ણ પ્રત્યેની પ્રીતિનો છે, પણ રાધાકૃષ્ણ તો નિમિત્ત છે, એમને ગાવો છે પ્રેમ. પણ એ પ્રેમને પ્રગટ થવા માટે જે નિમિત્ત થાય, એના પ્રત્યે હરીન્દ્ર પોતાનો કળશ ઢોળ્યા વિના કેમ રહે?

વૃષભાનદુલારીએ આપેલા આમંત્રણનો છલકાઈ જતો રાજીપો શબ્દમાં કેવો વરતાય છે :

રવીન્દ્રની જોડે એક હરીન્દ્રને નિમંત્રણ.

હોઠથી હરફ બે ઉચ્ચારવા દો બાપડાને  

પછી નક્કી કરો એની નાત–જાત–ભાતને.

ઊડીને રાવપુરાની નિશાળમાં ભણતા  

બાળકોની આંખમાં જઈ બેઠાં :  

એટલે જ ત્યાં કોઈ કોઈ આખો ચોળતા  

બાળકમાં કદી કદી કૃષ્ણ દેખાઈ જાય છે.

‘મહાલિયા જૅક્સનનું ભક્તિસંગીત સાંભળતાં…’ કાવ્યમાં પણ એ લખે છે :

ગુલાબી ફ્રૉક

અને સ્થૂલ દેહ ઓગળી ગયા પછી રહેલો  

શ્યામ ચમકતો ચહેરો–કૃષ્ણના વર્ણ સમો.

કવિ એટલા કેફથી કૃષ્ણકવિતા લખે છે કે જાણે ‘કદમ્બના થડકનો રસ’ પીને ન લખતા હોય! એમનો એ એકરાર એક શેરમાં પણ સંભળાય છે :

જશે ક્યાં આવ્યા વિના, જાવું નથી શ્યામ તરફ.

હરીન્દ્રની રાધાકૃષ્ણની કવિતામાં યૌવનનો તોર દેખાય છે. ક્યારેક એમની ગોપી-રાધા મૂંઝવણને ઘૂંટતા ઘૂંટતા કોઈક બીજી જ વાતનો ઘૂંઘટ ખોલી દે છે :

એ જ આછકલે વેણ દાણ માગતા રે,

મેં તો ખણી જોયા ગોરા ગોરા ગાલ

શ્યામ શમણે મળ્યા કે મળ્યા જાગતા રે.

હરીન્દ્રનાં આ પ્રકારનાં કાવ્યોમાં વર્ણવી ન શકાય એવી કોઈ નજાકત છે– મુલાયમ શબ્દ પણ ખરબચડો લાગે એવી. અહીં કસબ છે, પણ કસબને નામે જુદો તરી આવે એવો નહીં. “કાનુડાને બાંધ્યો છે હીરના દોરે”  એ પંક્તિના “બાળુડા” એવા એક શબ્દ ફેરે બે આંટા દીધા છે. કસબ લેખે કશું અલગ નથી તરી આવતું. કસબનું તત્ત્વ એટલું બધું ઓતપ્રોત થઈને અંદર પડ્યું છે. હરીન્દ્રની કવિતામાં આવી છેતરામણી સરળતા છે.

કવિએ ગોપીની વિરહની વાતને એટલા બધા નમણા વૈભવથી શણગારી છે કે આપણને સતત લાગણીની શાંત છાકમછોળનો અનુભવ થાય છે. વિરહની પ્રલંબ રાત છે, એ કેમે કરીને વીતતી નથી. મિલનની વાંસળી સંભળાતી નથી; તો આટલા બધા અઢળક સમયનું થાય શું? એટલે પહેલાં ગોપી રાતને રૂપાથી મઢે છે. તોયે સમય રહે છે. તો એ ‘રૂપલે મઢેલી’ રાત પર રતન ટાંકે છે. પછી કહે છે :

યમુનાને આરે તોયે વાગી ન હજી વાંસળી.

અહીં ‘તોયે’ અને ‘હજી’ શબ્દો મહત્ત્વના છે. એમાં ગોપીની અધીરાઈ એની પ્રતીક્ષા, તિતિક્ષા, આરત ને આર્દ્રતા અને પ્રિય વ્યક્તિ વિનાનો સમય પ્રગટ થાય છે.

કવિને ક્યારેક પ્રશ્ન થાય છે કે

એક સમે જ્યાં કૃષ્ણરાધિકા

કરતાં આવનજાવન?

(મૌન ૧૨૯)

એનો ઉત્તર પણ કવિ ગીતમાં પાછો મેળવી લે છે :  

હજી મારગડો આંતરે મોહનજી રે,  

વૃંદાવનમાં એ કૃષ્ણ, એ રાધા હજી રે.

રાજેન્દ્ર શાહનું ‘કેવડિયાનો કાંટો’ કે પ્રિયકાન્ત મણિયારનું ‘આ નભ ઝૂક્યું તે કાનજી’ તેમ હરીન્દ્રનું ‘માધવ ક્યાંય નથી મધુવનમાં’ પ્રગટ થતાંની સાથે પ્રજાની પ્રીતિ પામી ચૂકેલું કાવ્ય છે. આ ગીતમાં પ્રકૃતિ સ્વયં જાણે કે રાધા હોય એમ માધવની શોધમાં નીકળી પડે છે. પ્રકૃતિમાં પણ સૌ પ્રથમ ફૂલ ભમરાને કહે છે અને પછી ફૂલની કથા અને વ્યથાનું ગુંજનમાં રૂપાંતર કરીને ભમરો વાત વહે છે “માધવ ક્યાંય નથી મધુવનમાં.” પછી તો સ્મૃતિનાં સ્પંદનો, નંદ, જશુમતી અને ગોપીનું કાળજું અને આંખો, એ આંખોમાં રહેલાં આંસુ–બધાં જ ગુંજે છે “માધવ ક્યાંય નથી મધુવનમાં.” માધવ હકીકતમાં કેટલી હદે ચોતરફ ફેલાયેલા છે, એની જ વાત કવિએ ‘નથી’ ‘નથી’ દ્વારા કરી છે. એમણે આ ગીતપંક્તિનો ઉપયોગ પોતાની ૧૯૭૦માં પ્રગટ થયેલી નવલકથાને શીર્ષક આપવામાં પણ કર્યો છે. એ નવલકથાને અંતે એમણે કૃષ્ણપ્રીતિ અને કૃષ્ણપ્રતીતિની વાત કહી છે તે એમની કૃષ્ણભક્તિને  અથવા પ્રેમભક્તિને સમજવા માટે કદાચ ઉપયોગી નીવડે એથી અહીં ઉતારું છું :

‘નારદ, કૃષ્ણ તમારાં પરિભ્રમણોમાં જીવે છે. યુગયુગો પછી ભક્તો અને કવિઓ કૃષ્ણને રાધાના વિરહમાં શોધશે, યશોદાના વહાલમાં શોધશે, દેવકીની વત્સલતામાં શોધશે, અને એથીયે વધારે તો તમારી હૃદયવીણાનાં સ્પંદનોમાં શોધશે. કૃષ્ણની મૂર્તિ પાસે જઈ કોઈ ભક્ત કહેશે, નંદ અને યશોદાને જે દુઃખ સહન કરવું પડ્યું, એ દુઃખનું વરદાન અમને આપો. નારદે કૃષ્ણના દર્શન માટે જે તલસાટ અનુભવ્યો એ તલસાટ અમને આપો.

‘માણસ પાસે આજે વાંકો વળીને ચાલતો ભૂતકાળ છે, ત્રરત અને થાકેલું ભવિષ્ય છે : માણસે એના વર્તમાનને રોળી નાખ્યો છે. તાર તાર થઈ ગયેલું જીવનનું વસ્ત્ર કૃષ્ણના પ્રેમના પોતથી દૃઢતા પ્રાપ્ત કરી શકે : વીંખાઈ ગયેલો માનવી કદાચ કૃષ્ણ પાસે જાય અને ઢીક થઈ જાય.

પણ કૃષ્ણ ક્યાં છે? તમે અને મેં આ ખોજ ગઈ કાલે કરી હતી, આજે કરીએ છીએ અને કાલે કરીશું.’

‘કંઠમાં હજાર ગીત છલકે…’ એમ ગાનાર હરીન્દ્રનો કવિ તરીકેનો વિશેષ પ્રગટ થાય છે ગીતોમાં. એમાં લોકલય અને લોકભાવના લહેકાઓ છે અને ગઝલપ્રીતિ ભળેલી છે.

સર્જક એક અર્થમાં ‘ચક્ષુઃશ્રવા’ છે. કવિએ પોતાના પ્રેમગીત માટે કહ્યું છે :

નથી એ કેવળ મીઠા લયની

કેડીએ ઠાલો ભટકતો શબ્દ.

(મૌન ૫૭)

અહીં આપણે સંમતિસૂચક સ્મિત જ આપવું પડે.

હરીન્દ્રએ લાગણીની તીવ્રતાને, ઊંડાણને, સંવેદનાની ઓકળીઓને પ્રગટ કરવાની હોય ત્યારે ઝાઝે ભાગે વાણીને નાયિકાના મુખમાં મૂકીને સામે અંતિમેથી નિરૂપી છે. એમનાં ગીતમાં સ્પંદન ગુંજનનો આકાર લઈને આવે છે; આ ગીતો આ૫ણને આપણી બહાર નહીં પણ આપણી ભીતર લઈ જાય છે. શબ્દોની સુંવાળપ દ્વારા સિદ્ધ થતું લયમાધુર્ય ભાવકને પોતાનું એકાંત રચી આપે છે.

  એ તો સમજાય એવી વાત છે કે અક્ષરમેળ કે માત્રામેળ વૃત્તોમાં બધું જ નિશ્ચિત હોય છે. શિખરિણી, પૃથ્વી, વસંતતિલકા કે હરિગીત–ઝૂલણા વગેરે છંદોમાં પ્રયોજાતાં કાવ્યો માટે આપણે ક્યાં વૈવિધ્ય માટે ઉહાપોહ કરીએ છીએ? કવિ ભલે એકનો એક છંદ માફક આવી ગયો હોય તો અવારનવાર પ્રયોજે, પણ એ છંદ બાહ્ય ફ્રેમ ન રહેવો જોઈએ અને પ્રત્યેક કાવ્યે છંદોલય અને પ્રત્યેક છદોલયે કાવ્ય સિદ્ધ થવું જોઈએ. એકવિધતાની ફરિયાદ કરીએ છીએ ત્યારે આપણે વૈવિધ્યના શોખીન છીએ માટે નહીં, પણ ઢાંચાથી અકળાઈ ગયા હોઈએ છીએ એટલે જ એકવિધતાને મર્યાદા તરીકે નોંધીએ છીએ.

હરીન્દ્રનાં ગીતોમાં કોઈક પંક્તિમાં દયારામપ્રવેશ ઉઘાડો દેખાય :

(દયારામ)

આંખમાં ઉજાગરાનો માળો, સાજન!  

સારી રાત કોના સથવારે જાગ્યા?

છોડોજી હાથ, એમ હાથ નહીં આવવાનાં  

હાથનાં કર્યા જ હૈયે વાગ્યાં.

(મૌન ૩૬)

સાંભળ રે તું સજની! મારી, રજની ક્યાં રમી આવીજી?  

(દયારામ)

રાત આખી સૂતો ક્યાં સૂરજ, સવારે  

એની આંખમાં ઉજાગરાની લાલી,

હરીન્દ્રનાં કેટલાંક ગીતોના ઉપાડમાં ગઝલના કાફિયા રદીફના લહેકા છે. બેએક ઉદાહરણથી જ આ વાત સ્પષ્ટ થશે.

એક મીટમાં કળ્યા’તા શ્યામ, કોણ માનશે?  

(હયાતી ૧૧૩)

કાળા ડિબાંગ જેવા આકાશે ચળકી એ  

રૂપેરી કોર હતી, યાદ નથી!

અમથા તો સાબદા ન થાય અહીં કોઈ  

જરા અમથી ટકોર હતી, યાદ નથી.

આમ તો સવાર–સાંજ સરખાં ને તોય  

વેળા આથમણે પ્હોર હતી, યાદ નથી.

મૂળ તો લોકગીતોમાં ‘કેર કાંટો’ વાગ્યા પછી ગુજરાતી કવિતામાં લાગવાની ને વાગવાની વાતની ભરતી આવી. રાજેન્દ્રએ લોકગીતના આ લહેકાને ‘કેવડિયાનો કાંટો અમને વનવગડામાં વાગ્યો રે’  એ ગીત દ્વારા ગુજરાતીમાં પ્રચલિત કર્યો.

– પ્રિયકાંત મણિયાર

‘નજરુંના કાંટાની ભૂલ મારા વ્હાલમાં.’  

– સુરેશ દલાલ

‘મને જરા ઝૂંક વાગી ગઈ…’  

– રાજેન્દ્ર શાહ

‘લોચનમાં ગઈ લાગતી કણી.’  

હરીન્દ્રનું ‘નજરું લાગી’ ગીત લોકપ્રિય છે. એમણે ગુજરાતી પ્રજાના જીવનની સાથે સંકળાયેલા કેટલાક વહેમો અને ટુચકાનો પ્રેમના નિરૂપણમાં ભરપૂર ઉપયોગ કરી લીધો છે. કોઈક પૂછે કે ‘નજર એટલે શું?’ તો તત્કાલ એનો જવાબ આપતાં કોઈ પણ અચકાઈ જાય. તરત કશુંક બુદ્ધિગમ્ય ન પણ સૂઝે. પણ કવિ એનું કાવ્યગમ્ય રૂપ આપે છે; નજર એટલે શું અને નજરની ગતિવિધિ કેવી હોય એ હરીન્દ્રની આંખ જુઓ –

એક સરકી આવી સાપણ,  

ડંખી ગઈ વરણાગી.

અવ્યાખ્યેય નજરનું આવું રૂપ આ કવિએ બાંધી આપ્યું છે.

પ્રેમની પ્રસન્નતાનાં હરીન્દ્રનાં ગીતો સોળ વરસની સનાતન ઉંમર લઈને પ્રગટ્યાં છે. એમની કવિતામાં વરણાગી ડંખ પણ છે અને “મૌન” પછીની કવિતામાં વરણાગી ડંખની વેદના પણ છે. પ્રસન્નતા સિવાયનાં ગીતોમાં અકળામણ જ અવસ્થા રૂપે નિરૂપાઈ છે. તેમાં એકલતાનું મૂંગુ ક્રંદન છે અને તેની લ્હેરખી સહૃદયને લૂની જેમ દઝાડે છે.

કંઈક મંડાઈ મીટ કેરી લાગણીથી આંસુઓને ધોયાં નહીં.

(હયાતી ૧૩૦)

ચૈતરની રાતમાં આ તારી જુદાઈ

જાણે અગની પ્રગટે ને ઝાળ ક્યાંય ના

વિષાદી મોસમનાં ગીતોમાં કવિની વેદના ‘વાચાના ધૂપ’ થઈને ઊડે છે. કવિ વેદનાને શબ્દસ્થ કરે છે અને ભાવકને વિષાદસ્થ.

હરીન્દ્રએ સૉનેટ લખ્યાં છે, પણ સફળ સૉનેટકાર તરીકે હરીન્દ્ર યાદ નહીં રહે. હરીન્દ્રની કવિતાનો મિજાજ ગીતના લયના પ્રવાહમાં વહી જવાનો જેટલો વિશેષ છે એટલો સોનેટની શિસ્તમાં સ્થિર થવાનો નથી.

ગઝલકાર હરીન્દ્રે શેરની સ્વતંત્રતા ભોગવી છે, એટલે એમને સૉનેટ સાથે ઝાઝી નિસ્બત નથી. સૉનેટ સાથે હરીન્દ્રને છઠ્ઠી આંગળી જેવો, લટકસલામનો સંબંધ છે.

હરીન્દ્ર એક જ ભાવમાંથી સૉનેટ (‘તમે કાલે નહીં તો’ – ૧૯૬૧) અને ગીત (‘વ્હાલમને આવવાની વાર’ – ૧૯૬૨) ગૂંથી અને ગુંજી શકે છે :

(હયાતી ૧૬)

હજી વ્હાલમને આવવાની વાર  

તમે જંપો, હે પોપચાં, લગાર;

ગીતમાં ભાવ લયની કેડી ઉપર કંઈક મોકળાશથી મહાલે છે તો એ જ ભાવબિંદુ છંદોની છીપમાં સૉનેટ થઈને પાકે છે, તેમાં પણ પ્રસન્ન મુગ્ધ દાંપત્યના સહવાસની સુવાસ કવિ બાંધી શક્યા છે :

નિશાએ હૈયાનાં દલ ઊઘડશે, અંતર જશે,

મને લાગે છે કે કવિએ ‘દલ ઊઘડશે’, આગળ જ પંક્તિને છોડી દેવી જોઈતી હતી. પછી આવતા પાંચ અક્ષરો ‘અંતર જશે’ એ ‘લાઉડ’, બોલકા તો લાગે જ છે, પણ એથીયે વિશેષ એ છંદપૂરક લાગે છે.

ગીતોમાં છે એવી સાહજિકતા એમનાં છંદોબદ્ધ કાવ્યોમાં નથી. એમના છંદોને નિશ્ચિત માપની ખાલી જગા પૂરવા માટે થોડુંક ખેંચાવું પડે છે. ગીતના લયમાં શબ્દોનું આફેલગાફેલપણું કદાચ નભી જાય, અને આટલું ઉઘાડું ન પણ પડે, પણ સૉનેટમાં કોઈક આવા સ્થાને કવિ પોતાના જ શબ્દોથી છડેચોક લૂંટાઈ શકે. કવિએ લખ્યું છે સૉનેટ, પણ પ્રારંભની બે પંક્તિ પછી ‘તમારું થાકેલું શિર’, ‘તમારી લાવેલી’, ‘તમારા આશ્લેષે’ – આમ જાણે ગીતમાં આવતી ધ્રુવપંક્તિ જેવું પુનરાવર્તન છે. હરીન્દ્ર ક્યારેક છંદની શુદ્ધિ જાળવી શકતા નથી :

હરીન્દ્ર સત્તર અક્ષરના શિખરિણીને આ પંક્તિમાં અઢાર અક્ષર સુધી ખેંચે છે.

કોઈકને ઈર્ષા આવે એટલી સફળતા હરીન્દ્રને ગીતમાં મળી છે, છતાંયે એમની કલમને ગઝલનો ચસકો ઓછો નથી.

શયદાશાઈ ગઝલને ઘરેડમાંથી બહાર લાવવાનું કામ દેખીતી રીતે આદિલ મન્સૂરીથી થયું, પણ એનાં બીજ વવાયાં છે ‘આસવ’(ડિસેમ્બર ૧૯૬૧)થી; ગુજરાતી ગઝલના ઇતિહાસકારે એની નોંધ લેવી જોઈશે. ‘મરીઝ’ની ગઝલમાં અનુભૂતિનું હૃદયસ્પર્શી ઊંડાણ છે; શબ્દોનો શોર નહીં, પણ સાદગીની ચૂપકીદી છે.

હરીન્દ્રની ગઝલમાં સાદગી અને અભિવ્યક્તિની નાટ્યાત્મકતા કેવી છે અને એમણે ભાષા પાસેથી કેવી સફાઈપૂર્વકનું કામ કઢાવ્યું છે એનો અંદાજ આ બેત્રણ શેર પરથી પણ આવી શકે :

કહું, જે હોય છે આલમ તમે ન હો તો, કહું.  

(હયાતી ૪)

‘કેમ ચાલે છે?’ ‘બધું સારું છે’ કહી છૂટાં પડ્યાં,  

આ અમસ્તી વાતની કેવી અસર, જાગ્યા કરું.

(હયાતી ૫૨)

તારા મિલનમાં તારા વિરહની ગઝલ કહી,

(હયાતી ૪૧)

ગઝલક્ષેત્રે પોતાના આગમન માટે હરીન્દ્રએ લખ્યું છે :

લઈ ઉર્દૂ ને અરબીની નવી આબોહવા આવ્યો,  

હું એ ઈકબાલ–ગાલિબની કલા સમજી જવા આવ્યો;  

અને સમજી શક્યો તે આપને સમજાવવા આવ્યો.

હરીન્દ્રની કવિતા પર ઉર્દૂ કવિતાની અસર છે. ઉર્દૂ કવિતા એટલે મોટે ભાગે ગઝલ–નઝમ. ઉર્દૂ શાયરીને માફક આવી ગયેલી અતિશયોક્તિઓ પણ હરીન્દ્રની ગઝલમાં જોવા મળે છે. એમના કેટલાક છંદો અને છટાઓ તથા અભિવ્યક્તિની કેટલીક લાક્ષણિકતાઓનો નાતો ઉર્દૂ કવિઓની સાથે જોડી શકાય. પ્રથમ કાવ્ય ‘હે ધરા!’માં ઝૂલણા છંદને થોડાક જ ફેરફારથી કવિ પોતીકી રીતે બહેલાવે છે. ‘અખિલ બ્રહ્માંડમાં એક તું શ્રી હરિ’ કે ‘આજ મહારાજ જલ પર ઉદય જોઈને’ – નો છંદ અહીં ગઝલીય વ્યક્તિત્વથી પ્રગટ થાય છે. આ કાવ્યલયનો સંબંધ આવા પ્રકારની રચનાઓના લય સાથે મળતો આવે છે :

जिन्दगी थक गई, मौत चलती रही।  

एक ऐसी हँसी हँस पड़ी धूल यह  

एक नाजुक किरन छू गई इस तरह  

खुद–ब–खुद प्राण का दीप जलने लगा।”  

“પાનખર” કાવ્ય માટે હરીન્દ્ર ‘આસવ’ના ટિપ્પણમાં આ પ્રમાણે નોંધે છે :

“ગુલબંકીને આ ખંડોમાં ગોઠવવાની પ્રેરણા હફીઝ જાલંધરીની પ્રખ્યાત કવિતા ‘અભી તો મૈં જવાન હું’–માંથી મળી હતી.”  

લ્યો, ફૂલ ખીલ્યાં, માળી વિણ એનાં લાલનપાલન કોણ કરે?

કોઈ ન વસ્યું તવ અંતરમાં એ દર્દ હવે દિલ સંઘર મા,  

(એ) થંભ્યા નીર તણાં ઊંડાણે જઈ અવગાહન કોણ કરે?

હરીન્દ્રને ગઝલ સાહિત્ય પચેલું છે એટલે છંદ ઉર્દૂનો હોય અને વચ્ચેવચ્ચે સંસ્કૃતશાઈ શબ્દો પણ આવી જાય; છતાં બધું ઘૂંટાઈને, રસાયણ થઈને આવે છે એટલે જુદી જુદી ભાષાના શબ્દો પરસ્પરના સાન્નિધ્યમાં મેળ વિનાના લાગતા નથી. દા. ત. ‘પાનખર’ કાવ્યનો મિજાજ નઝમનો છે. ‘હવા ફરી ઉદાસ છે, ચમન ફરી ઉદાસ છે.’ એ પંક્તિ જે વાતાવરણ સરજે છે એમાં—લયના ઉદાસ નશામાં નિગૂઢ, વિલુપ્ત, પ્રસન્ન, નિર્નિમેષ, પરાગ—આ બધા શબ્દો સ્વાભાવિકપણે ગોઠવાઈ ગયા છે.

ગઝલ વિશે એમણે પોતે કહ્યું છે :

આમ પણ હંમેશાં ગઝલ આખી સાંભળવાની હોતી નથી; ગઝલમાં ઘણી વાર બેચાર શેર એવા હોય છે કે એની તાકાતથી જ આખી ગઝલ ઊંચકાઈ જાય, અને ભાવકના મનમાં ગઝલના વાતાવરણની ઘટા રચાઈ જાય. હરીન્દ્રએ પોતાની ગઝલને કઈ રીતે વાંચવી એનું પ્રિસ્ક્રીપ્શન પણ આપ્યું છે :

મુજને તમારી ખૂબ નિકટ રાખી સાંભળો.

હરીન્દ્રના કેટલાક શેરના ભાવ અને ગીતના ભાવ સામસામા ટકરાય છે :

સાચું કહું કે એ બધા રસ્તા ઉપર મળ્યા.

(હયાતી ૪૪)

ગીત સખી, મેં અવર રૂપને જોઈ રચ્યું  

તે ગાતો તારી પાસે,

(સૂર્યોપનિષદ ૭૨)

હજી પણ હું રૂપાળા ચહેરાઓ જોયા કરું રસ્તે  

મઝા કૈં ઓર આવે છે હવે સરખામણી કરતાં.

આવા ભરતીના શેરને કવિએ આપમેળે ઓસરી જવા દીધા હોત તો કોઈએ કશું ઝાઝું ગુમાવવા જેવું રહેત નહીં :

ગમતો’તો તમને ખૂબ એ ક્યારો નથી રહ્યો.

(હયાતી ૪૧)

બેહોશીના હોશનો ઉદ્ગાર હોય એવી—

આંસુને પી ગયો છું, મને ખ્યાલ પણ નથી,  

એક રણ તરી ગયો છું, મને ખ્યાલ પણ નથી.

એ ગઝલ વિના આપણા ગુજરાતી સાહિત્યનો ગઝલસંચય અધૂરો રહે એવી એ ઉત્તમ રચના છે.

*

અછાંદસ આધુનિકતા ચારુતાને નહીં એટલી વેદનાને ઉપાસે છે. વાંક આધુનિક સંસ્કૃતિનો હશે. પણ ગેય, છાંદસ, અને અછાંદસ કવિતાએ જાણે પોતપોતાનું ભાવજગત જુદું તારવી લીધું હોય એમ લાગે છે. આદેશાત્મક વક્રોક્તિનો નાટ્યગુણ દાખવી વેદના વ્યક્ત કરવાની રીતિ આ કાવ્યમાં પણ જળવાઈ છે.  

હરીન્દ્રનાં લાંબાં કાવ્યો માટે ક્યારેક એવું પણ લાગે છે કે ભાવ કે વિચારનો આડોઅવળો રસ્તો એકાદ શબ્દમાંથી ફૂટતો હશે અને પછી ધીમેધીમે, જીવનમાં જે કાંઈ જોયું છે, જાણ્યું છે, માણ્યું છે કે નથી માણ્યું–ના અનુભવો એ જ રસ્તા પર જુદાં જુદાં વૃક્ષો થઈને મ્હોરતાં હશે–દા. ત. ‘કવચ, અર્ગલા, કીલક.’ હરીન્દ્રની આ દીર્ઘ–રચનાઓમાં ચિંતનના ધુમ્મસ પાછળ emotional landscape હોય છે.

ન અંદર પ્રવેશું છું,

ન બહાર જાઉં છું.

તેમનાં ધનુષ્યો દોરી વિનાનાં કરી  

મારાથી હજાર યોજન દૂર ફેંકું છું.

એ ભલે સૂર્ય બનતા –  

હું બનીશ એની સૌથી નજીકનો અંધકાર.

‘કીલક’ એટલે ખીલો. એનું મુકરર થયેલું ક્યાંક કોઈક સ્થાન હોય છે. કોઈ પણ દિશા વિના વહેતા જળનું કોઈ સ્થાન નથી. એ જળનો પાળ દ્વારા વાવ-કૂવા-સરોવર રૂપે કે કોઈક ને કોઈક રૂપે ખીલો ખોડાયો હોય તોપણ એને ગતિ છે, કોઈ નિશ્રિત સ્થિતિ નથી.

અહીં કવિ ‘જળ એટલે જીવન’ કહી એનો ખીલો ખોડે છે, ઉખેડે છે અને ફરી પાછો ખોડે છે – નિર્ગ્રંથ વ્યક્તિનિષ્ઠ પ્રેમમાં. જોકે વ્યક્તિનિષ્ટ પ્રેમ નિર્ગ્રંથ હોય એ લગભગ અશક્ય છે.

હરીન્દ્રની દીર્ઘ–રચનાઓમાં, જુદા જુદા ખંડો દ્વારા અખંડનો આભાસ ઊભો કરે એવાં કૅલિડોસ્કૉપિક આકૃતિદૃશ્યો છે. આ આકૃતિદૃશ્યો સિદ્ધ કરવામાં ક્યારેક કવિ Collage  કે Montage  જેવી પદ્ધતિનો પણ આશ્રય લે છે.

હરીન્દ્ર આ જ કસબનો ઉપયોગ અવારનવાર શા માટે કરે છે એવો પ્રશ્ન પૂછીએ તો એ તો ભાવકને આવો જવાબ આપી શકે :

કહું શું જ્યાં તમે પૂછો એમાં સંકલન ક્યાં છે?

કોઈ પણ વ્યક્તિમાં વિરોધો અને વિરોધાભાસો હોય છે. કવિ એ વ્યક્તિ–ઈતર પ્રાણી નથી. અંતે તો કવિ પણ જન્મે છે વ્યક્તિમાંથી જ, એટલે વિરોધો ન હોય એ જ abnormal સ્થિતિ છે. વૉલ્ટ વ્હીટમેનનું જાણીતું કથન–

Do I contradict myself?

(I am large, I contain multitudes.)  

વ્યક્તિ સાથે સંકળાયેલી વિચિત્રતા, વિષમતા ને પરિસ્થિતિનો તકાજો કેવો હોય છે અને માણસ જેવો માણસ બીજા માણસ પાસે કેવો અસહાય થઈને ઊભો રહે છે, વીંધાઈ જાય છતાં એક ચીસ પણ ન પાડી શકે અને એટલે જ જખમ કેવો ઊંડો થઈ જાય છે, એ વાત એમણે આ એક શેરમાં મૂકી છે :

હું કરગરી ગયો છું, મને ખ્યાલ પણ નથી.

આ કવિ ગઝલ પણ લખે છે અને શ્રી અરવિંદ–માતાજીનાં સૉનેટ પણ. કેટલાંક કાવ્યોમાં ‘will to live’–ની વાત અને ‘desire to die’–ની વાત, બંને પ્રગટ થાય છે. ગઝલ ઇશ્કેહકીકી અને ઇશ્કેમિજાજી હોય છે, એ આપણે જાણીએ છીએ; પણ હરીન્દ્રની મોટાભાગની ગઝલનો ગાઢ સંબંધ ઇશ્કેમિજાજી સાથે છે, ઇશ્કેહકીકી સાથે નથી અને એમણે પ્રારંભમાં પોતાનું ઉપનામ ‘દરવેશ’ રાખેલું.

પ્રીતિની બારમાસી કવિતા લખનાર આ કવિ ક્યારેક એમ પણ કહે છે :

બધી દીવાનગીના મૂળમાં લયલા નથી હોતી.

(આસવ ૨૮)

બાહુપ્રસરમાં તું જ છતાં, આ કોઈ  

અરૂપ, અનામી શ્વાસે શ્વાસે.

મેળાનો મને થાક લાગે છે એમ સતત કહેનાર આમ પણ કહે છે :

સાવ તારવી દીધો છે બધા લોકથી,

સૂરદાસ ભક્ત કવિ છે અને કબીર જ્ઞાની કવિ છે, હરીન્દ્રને બંને સાથે જોઈએ છે.

મને છલકાવી દે,

ઘણીયે વાર સત્ય paradoxનો સ્વાંગ લઈને જ પ્રગટી શકે એ પણ એક paradox નથી! અહીં ઈશાવાસ્યોપનિષદનું કથન યાદ આવે છે,

‘हिरण्मयेन पात्रेण सत्यस्यापिहितं मुखम्’।

કારણ કે મને રડવાનો કંટાળો છે.  

બોલું છું  

મને સમજાયું નથી.

(હયાતી ૮૬)

ન જીવન માગું છું, ન મૃત્યુ;

ન વરદાન માગું છું, ન શાપ;

અને માગ્યા જ કરું છું.

(હયાતી ૭૯)

જે માગતો નથી

એની જ માગણી પ્રચંડ હોય છે,

(સૂર્યોપનિષદ ૭૮)

તાલ દેનારને પળ એક મૂંઝવવાની મઝા,  

રાગ છેડ્યો છે રુદનનો, છતાં હસતાં જઈએ.

(હયાતી ૧૨૯)

કોઈ પણ ખુલ્લા દરવાજામાંથી  

બહાર નીકળતાં માથું અફળાય છે :

(હયાતી ૭૮)

આ મારા હાસ્ય પર હું રડું નૈં તો શું કરું?

(હયાતી ૫૩)

રણના કૂવેથી…

બળીઝળી લૂનો હળુ ઢોળાતો ચામર :

ઝાંઝરનો બિહામણો રવ

(હયાતી ૯૩)

ફૂલો ઉદાસ છે અને કંટક ખીલી રહ્યા;

(હયાતી ૫)

કંટકની માવજતમાં અચાનક ઘણી વખત  

ફૂલો સુધી ગયો છું, મને ખ્યાલ પણ નથી.

(હયાતી ૧૭)

સૌ એટલું હસ્યાં કે નયન તર થઈ ગયાં,  

મારા તમાશાની હવે ધારી અસર થઈ.

(હયાતી ૪૦)

આંખો મળી એ પહેલાં ને છૂટા પડ્યા પછી,  

ભરપૂર પ્રેમ છે : છતાં વચ્ચે પ્રણય નથી.

(હયાતી ૪૯)

બે પાંપણો વચ્ચે અભાનનો પારદર્શક પડદો રચાય છે,

(હયાતી ૨૨)

મેળો આપો તો એક માનવીની સંગ  

અને એકલતા આપો તો ટોળે,

ટીપેથી પાય તો ધરાઉં, સાવ તરસ્યો હું  

રહી ગયો છલકાતી છોળે.

(હયાતી ૧૪૨)

મિત્ર, જરા તો હસો, રુદનનો ભાર નથી જીરવાતો.

(હયાતી ૭૫)

મારા શાપમાં  

ક્યારેક પ્રાર્થનાનું વરદાન પણ છે.

(હયાતી ૭૮)

મિલન મેં વિરહભોમમાં વાવ્યું,

(હયાતી ૧૨૧)

કવિતા એ સંગીત નથી. પણ કવિતામાં સંગીત હોય છે. કવિતા એ ચિત્ર નથી, પણ ચિત્રાત્મકતા કવિતાનો ગુણ ગણાય છે. ઇન્દ્રિયક્ષમતા અને ઇન્દ્રિયવ્યત્યયનો સંબંધ કાવ્યકલા સાથે વિવેચકો જોડતા આવ્યા છે. પ્રતીક અને પ્રતિરૂપોથી કવિતા कविता બને છે, એ માન્યતા લગભગ શ્રદ્ધા સુધી પહોંચી ગઈ છે અને એટલે એક વર્ગ બેધડકપણે એમ માને છે કે કેવળ નિવેદનોથી કવિતા ન થઈ શકે. કોઈ પણ માન્યતા કે શ્રદ્ધાના બંધિયારપણામાં કાવ્ય કદી ઝડપાયું નથી એ સદ્ભાગ્ય છે. कविता આ રીતે જ થઈ શકે અને આ રીતે ન જ થઈ શકે એવી formula–ને સાંખે કે હામાં હા મેળવે એવી એ લાચાર અને નિર્જીવ નથી.

હરીન્દ્રની કવિતા ગાતાં ચિત્રોની કવિતા છે. શબ્દ ભાવને લયના પ્રવાહમાં દીવાની જેમ તરતો મૂકે ન મૂકે ત્યાં તો કવિની કલમ ચિત્રાંકન કરે છે :

પાછળ વંકાઈ રહે ડોક,

યુગલના ચિત્રનું આલેખન આપણી કવિતામાં આટલી નજાકતથી અવારનવાર થયું નથી :

થંભી જશે થનગનતી પાની,  

નીચાં ઢાળીને નેણ ચાલીશું રાજ,  

મોકો મળે તો જરા ગોઠડી કરીશું

ચોરીછૂપીથી આંખડીના ચાળે.

હરીન્દ્રની કવિતામાં ચિત્રાંકન છે, ૫ણ એ એમની કવિતાની લાક્ષણિકતા નથી. એમને શબ્દચિત્રો કરતાં અદૃશ્ય ભાવચિત્રો માટે વિશેષ પક્ષપાત છે :

હરીન્દ્ર ફૂલમુખી કવિ છે. એમના શબ્દોની છાયામાં પતંગિયાના રંગો સૂતા છે. આ કવિ ‘ફૂલનજરથી’ જુએ છે અને કળીઓના કાનમાં પણ પ્રશ્ન મૂકે છે. એમની કવિતાની નજાકત એવી છે કે એમાં અંધારાં હોય તો એ પણ ફેણ ચડાવીને ડોલે અને એને મહાત કરવાનાં હોય તો તે પણ મોરલીના સૂરથી.

હરીન્દ્રની કવિતા એટલે ફૂલ પર ઝાકળનું ઝીણું નકશીકામ.

આ નજાકત કેવળ શબ્દોની નથી, એનો મહિમા જીવનસ્પર્શી છે. “રહીને સુંવાળા સહુને દુભાવ્યાનો થાક છે.” એવું સરવૈયું ભલે એમણે કાઢ્યું હોય, છતાં પણ માણસ થવા માટે પ્રત્યેક પરિસ્થિતિમાં આવી સ્વસ્થ નજાકત એ ઝંખે છે :

બંને છે છેવટે તો નજાકત થવાની વાત.

(હયાતી ૫૧)

સચવાઈ જાય કોઈની શરમિન્દગીની લાજ,  

મિત્રો, શમા વિનાની સભા હોવી જોઈએ.

કોઈ પણ કવિ એવો નહીં હોય કે જે પોતાના પ્રિય ભાવ કે ભાવનાને એક વાર લખીને મુક્ત થઈ જાય. કવિ ભાવને અમુક રીતે દોહરાવે એની નોંધ ભલે લઈએ, પણ એની એ વાત સંદર્ભ બદલાતાં, રંગ એનો એ રહે તોપણ એની ઝાંય માણી શકાય એવી હોય છે; એક જ લીલા રંગની અનેક લીલા હોય એમ. હરીન્દ્રની કવિતામાં જ્યાં કેવળ ભાવસામ્ય હોય છે ત્યાં અભિવ્યક્તિની ઝાંયને લીધે પુનરાવર્તન કઠતું નથી. ભાવ અને અભિવ્યક્તિ-સામ્ય ભેગાં થાય છે ત્યાં કઠે છે :

ગોરી! આંખ ઝરે તો સાવન,

(હયાતી ૯)

સાજન, થોડો મીઠો લાગે;

(હયાતી ૧૬)

પ્રિયાના અધર પરે ખીલતા આ સ્મિત મહીં  

વિલસતી જોઈ કદી ફુલ્લ તે વસંત?  

અનુભવી સાવનની ઘટા ઘનઘોર?

(મૌન ૫૮)

તમારા શ્વાસનું એક સંચલન વ્હેતી હવામાં હો,  

પછી સઘળી ઋતુમાં ખીલતું ઉદ્યાન થઈ જાયે.

(હયાતી ૬)

અંબોડે ગૂંથી કળી ચંપાની એક  

જરા ચૂમી ત્યાં જાસૂદનું ફૂલ,

(હયાતી ૧૦૧)

વાદળે સૂતેલ એક જળની પરીને  

જરા ચૂમી ત્યાં વીજળીનો ઝટકો,

હરીન્દ્રના ગદ્યલયની કેટલીક લઢણો બંધાઈ ગયેલી છે. મને લાગે છે કે પ્રત્યેક માણસની કેટલીક ઉક્તિસ્વાભાવિકતા હોય છે; સર્જકે પોતાને કોઠે પડેલી સ્વાભાવિકતાને ચાતરીને લખવાનું હોય છે અને આમ ચીલો ચાતરવાનું હંમેશાં શક્ય નથી હોતું, તો પણ કવિ જો સભાન હોય તો ગદ્યલય એક ઢાંચાનો થતાં અટકી જાય. કવિના ઢાંચાળા ઉદ્ગાર અહીં જોઈ શકાશે :

ઓઢીને ફરીએ  

ત્યારે કોઈનીયે વેદના રજમાત્ર  

ઓછી થતી નથી.

(હયાતી ૮૫)

કોઈનો સ્નેહ  

ક્યારેય ઓછો નથી હોતો :  

આપણી અપેક્ષાઓ જ વધારે હોય છે.

(હયાતી ૨૦)

પૂર્વમાં ઊગેલો સૂર્ય  

પશ્ચિમમાં આથમે  

કે પછીની રાત્રિ ઊગશે?

(હયાતી ૧૧૨)

એ કહેશે,  

હમણાં કેમ ઉલ્લાસમાં નથી,  

તો આ રાતનું શું થશે?

(હયાતી ૬૦)

મૃત્યુ એટલે ગતિ,  

મૃત્યુ એટલે શ્વાસ,  

મૃત્યુ એટલે નાતો.

(હયાતી ૧૨૬)

પ્રેમ એટલે શરીર,  

પ્રેમ એટલે સ્વપ્ન,  

સ્પર્ધા ચાલે છે,

(હયાતી ૮૩)

આ બધાં આમ આગળપાછળ,  

ક્યાં ને કેમ જાય છે?

આપણે કોઈ ભૂલ તો કરતાં નથી ને?

મને કદી ફૂલ આવ્યાં હતાં?  

ક્યારેય કદી આવ્યાં હતાં ફળ?