સમગ્રમાંથી સઘન-વિવેચનશ્રેણી – વિશ્વનાથ ભટ્ટ/સૌષ્ઠવપ્રિય અને કૌતુકપ્રિય: Difference between revisions

‘આ જર્મન પંડિતો! પોતાની ભાષામાં મહાસાહિત્ય નહિ કે સર્જવાની પંડમાં તાકાત નહિ, એ તત્ત્વશોધનની નિસર્ગલબ્ધ શક્તિ જરા સારી, એટલે પારકું સાહિત્ય લઈ “કલાસિસિઝમ્”, “રોમાન્ટિઝમ્", અને ઈતર અનેક “ઈઝમ્'ની વાગ્જાળો નવરા બેઠા વણ્યા જ કરે છે!”- સૌષ્ઠવપ્રેમ અને કૌતુકપ્રેમ એ બે કલાવૃત્તિઓના વિવેચનથી પશ્ચિમના અભ્યાસીઓનું ચિત્ત એટલું બધું ગ્રસ્ત થઈ ગયું છે કે એના આદ્ય પ્રવર્તક જર્મનો વિશે એક અંગ્રેજ વિદ્વાને આવો આરોપ પ્રકટ કર્યો છે. પણ આપણે ત્યાં તો એ ઉપયોગી ચર્ચાના હજુ ગણેશ જ મંડાયા છે અને ગુજરાતનું જન્મરોગભૂત વિદ્યામાન્ધ એનો પશ્ચિમના જેવો અતિરેક કદી થવા દે એમ નથી એ જોતાં, વિષય તાજો છે તેટલામાં જ એના સ્વાધ્યાયમાં થોડા સમય ગાળવાથી આશા છે કે કોઈ ગુજરાતી વિદ્વાનને તો આરોપ કરવાનું કારણ નહિ મળે.

અનાદિ કાળથી જગતના યોગક્ષેમનો નિર્વાહ કરતી બે જુદી જુદી વૃત્તિઓ એનું તન્ત્ર ચલાવી રહી છે. પૂર્વજો તરફ પૂજ્યભાવથી જોયા કરવું, તેમને હાથે જમાને જમાને સીચાએલા જ્ઞાનરાશિને જ વર્તમાન સમયની કોઈ પણ વ્યક્તિનાં જ્ઞાન, અનુભવ, ને ડહાપણ કરતાં વિશેષ નિયામક ગણવો, અને તેમના તરફથી ચાલી આવેલી વ્યવસ્થાઓ દ્વારા જેટલો વ્યવહાર સધાય તેટલો સાધીને મન વાળી બેસી રહેવું,- એ એક પ્રકારની વૃત્તિનું લક્ષણ છે. પોતાની જાત સિવાય બીજા કોઈને પ્રમાણભૂત ન ગણવું, પરંપરા પાસેથી તેજસ્વી દીપમાલા મળતી હોય તો પણ તેને છોડી નાના અને ઝાંખા તો યે આત્મપ્રકાશના કોડિયાનો જ વધારે વિશ્વાસ કરવો, અને નિત્યનિરન્તર ભાંગફોડ ને મિશ્રણોના નવા નવા પ્રયોગો કરી આત્માવિષ્કરણ તથા જગપ્રગતિનો સૌથી અનુકૂળ માર્ગ શોધવા મથ્યા કરવું, એ બીજા પ્રકારની વૃત્તિનું લક્ષણ છે. સંસારના દરેક ક્ષેત્રમાં એ ઉભય વૃત્તિઓ કામ કરી રહી છે, ફક્ત ક્ષેત્રભેદ પરત્વે નામભેદ પામી છે એટલું જ, એ વૃત્તિઓ જ્યારે સમાજક્ષેત્રમાં પ્રવર્તે છે ત્યારે સંરક્ષક અને ઉચ્છેદક એવાં વિશેષણો પ્રાપ્ત કરે છે, તો રાજકારણમાં એ વિનીત અને ઉદામ એવા શબ્દોથી ઓળખાય છે. એ જ વૃત્તિઓ જ્યારે કલાપ્રદેશમાં પ્રવેશે છે ત્યારે સૌષ્ઠવપ્રેમ અને કૌતુકપ્રેમનું રૂપ ધારણ કરે છે. સૌષ્ઠવપ્રિય કલાકાર પુરોગામીઓએ પાડેલા વહેણમાં જ પોતાની પ્રતિભાને વહેવા દે છે, અને એમના વિશ્વવિખ્યાત સર્જનોને નમૂનારૂપે રાખી પોતાની કૃતિઓ ઘડે છે. સાચા કલાકારની સૌન્દર્યતરસ તો એને યે હોય છે, પણ પ્રાચીન આચાર્યોની નિયમાવલિ પાય તેટલું જ પીવું તે એનું વ્રત હોય છે, અને વ્યવસ્થિતતાની દેવી આગળ વ્યક્તિત્વનું નૈવેદ્ય કરતાં તો એને આનન્દ થાય છે. પણ કૌતુકપ્રિય કલાકારને તો વ્યક્તિત્વના નિબંધ વિકાસ કરતાં ઉચ્ચતર કર્તવ્ય એકે દેખાતું નથી, પોતાની રસવૃત્તિની વફાદારીમાં જ એને સકળ ધર્મોનો સાર લાગે છે, અને તેની તૃપ્તિ અર્થે નિત્ય નવલા દેશોની એ ખોળ કર્યા કરે છે. પ્રોમિથિયસની પેઠે સૌન્દર્યલોકમાંથી કોઈ અપૂર્વ દ્યુતિને પૃથ્વી પર ઝડપી આણવાનો એનો જીવનમનોરથ હોય છે અને જે કંઈ તેની સિદ્ધિની આડે આવે તેને તોડીફોડીને એ ફેંકી દે છે.

આમ સૌન્દર્યમાં સૌષ્ઠવ અને વ્યવસ્થાનું મિશ્રણ એ જો સૌષ્ઠવપ્રિય સાહિત્યનો ગુણ છે, તો સૌન્દર્યમાં કૌતુક અને અપૂર્વતાનું મિશ્રણ એ કૌતુકપ્રિય સાહિત્યનો ગુણ છે. અપરિચિતતા અને કુતૂહલ એ કૌતુકપ્રિય કલાની પહેલી શરત, એટલે જ્યાં એની આશા ન હોય ત્યાં એ ડગલું માંડતી નથી. એની નિશદિન ઝંખના હોય છે વણવાપરી પડી રહેલી સામગ્રીનો વિનિયોગ કરી તેમાંથી નવીન ચમત્કાર ઉત્પન્ન કરવાની. તેથી અનુપપન્ન કે અસંભાવ્ય તત્ત્વોની પણ કોઈ અજબ રસાયણ વડે મેળવણી કરી તેમાંથી સૌન્દર્ય જમાવવા નિરન્તર મહેનત કરે છે.૪<ref>૪. Walter Pater: Appreciations', p, 247</ref>

રૂઢિચુસ્ત સૌષ્ઠવપ્રિયની જેમ એને કંઈ કોઈ વિષય અસ્પૃશ્ય હોતો નથી, એટલે વસ્તુવરણી માટે આકાશથી તે પાતાળ કે સ્વર્ગથી તે નરક પર્યન્તની કોઈ પણ પરિસ્થિતિમાં વિહરતાં એની કલ્પનાને બાધ આવતો નથી. આથી જ ભયાનકતાના ગર્ભમાંથી પણ સુન્દરતા ખેંચી કાઢતાં યે એ અચકાતો નથી.૫<ref>૫. મહા કૌતુકપ્રિય લેખક અને ઐતિહાસિક વાર્તાના પ્રણેતા વૉલ્ટર સ્કોટના શબ્દો આ સંબંધમાં ધ્યાનમાં લેવા જેવા છે:-<br>We almost envy the credulity of those who, in the gentle moonlight of a summer night in England, amid the tangled glades of a deep forest, or the turfy swell of her romatic commons, could fancy they saw the fairies tracing their sportive ring. But it is in vain to regret illusion which. howerver engaging, must of necessity yield their place before the in- crease of knowledge, like shadows at the advance of morn." (Beer's History of English Romanticism in the Nineteenth Century. P, 211)</ref>

બોધલક્ષિતા એ સૌષ્ઠવપ્રિય કલાનું ચોથું લક્ષણ છે. સૌષ્ઠવપ્રિય કૃતિઓ મોટે ભાગે હેતુપ્રધાન જ હોય છે. બ્રુનેટિયેર કહે છે તેમ આ વર્ગના કોઈ પણ મોટા લેખકને નિશ્ચિત સામાજિક ઉદ્દેશ કે ઉપયોગથી પૃથક કલાનો ખ્યાલ આવી જ શકતો નથી. પણ કૌતુકપ્રિય લેખક નિષ્કામ હોય છે. કૌતુક્તોષક અપૂર્વતાના આવિષ્કારથી એ પોતાનું કાર્ય સમાપ્ત થયું સમજે છે. એનો કલા પ્રત્યેનો ભક્તિભાવ એટલો અવ્યભિચારી હોય છે, કે તે બીજા કોઈ પણ હેતુની અનુચારિણી બને એ એને ગોઠતું નથી. આવી રીતે અનુચારિણી ન બનતાં એ પોતાના સ્વભાવથી જ આપોઆપ કોઈ હેતુ સાધી શકે તેમાં એને કંઈ વાંધો હોતો નથી. ગોવર્ધનરામ એકંદરે કૌતુકપ્રિય વિધાયક છે, છતાં એમના વિધાનમાં કલાને એમણે જેટલે અંશે બોધ કે બીજા કશાના હેતુની દાસી બનાવી છે તેટલે અંશે તો એમની પ્રકૃતિમાં કૌતુકપ્રેમની સાથે ભળેલો છતાં એની તળે દબાઈ રહેલો સૌષ્ઠવપ્રેમ જ ફૂટી નીકળેલો એમ ગણવું જોઇએ. બાકી શુદ્ધ કૌતુકપ્રિય સાહિત્યકાર તો કીટ્સની પેઠે સૌન્દર્ય એ જ સત્ય એટલું જ જાણે છે અને એટલું જ જાણવું જરૂરનું ગણે છે.

કૌતુકપ્રેમના સર્વસાધારણ ધર્મરૂપ નહિ છતાં ઘણાખરા કૌતુકપ્રિયોમાં જોવામાં આવતી એવી એક વિશિષ્ટતાનો પણ આંહી ઉલ્લેખ કરવો જોઈએ. આ વિશિષ્ટતા તે એ વર્ગની પ્રકૃતિમાં ભળેલી નિર્વેદની લાગણી. કૌતુકપ્રિય જીવને ક્યાંયે ચેન પડતું નથી. જગતમાં બધે એને ઊણું-ઊણું લાગ્યા કરે છે. દુનિયાની ઘટના જ એને અનેક વિષમતાઓથી ભરેલી દેખાય છે, અને એનું અન્તર ચીસ પાડી ઊઠે છે કે :-

હૃદય મમ ઘડાયું અન્ય કો વિશ્વ માટે ! ૭<ref>૭. ‘કલાપીનો કેકારવ,' પૃ. ૨૭૪.</ref></poem>}}

{{Poem2Open}}

‘પરાપૂર્વથી આપણો સ્વભાવ સ્વચ્છન્દી, વહેમી, કલ્પનામાં વિહાર કરનારો, અદ્ભુતરસનો રસિયો છે. આપણા દેવો ગ્રીક દેવો જેવા માનુષી નથી; આપણાં મહાકાવ્યો હોમરના જેવાં સંયમી નથી. આપણે ત્યાં અતિશયોક્તિની સુગ કોઈને હોય એવું દેખાતું નથી; અલંકારનો અભાવ કોઈને રૂચ્યો નથી. એટલે ગ્રીક ધોરણો અહીંઆં થયાં નથી એટલું જ નહીં પણ તે સ્વીકાર્ય થાય એવી સ્થિતિ કોઈ દિવસ હતી નહીં. આપણા પ્રાચીનોમાં અપૂર્વ ને સંયમી એવા કાલિદાસના કુમારસંભવ ને મેઘદૂતમાં કલ્પનાવિહાર અને અલંકારસમૃદ્ધિ મોટા Romantist- આનંદલક્ષી સાહિત્યકને શરમાવે એવાં છે. આપણું બધું જ સાહિત્ય આમ એરિસ્ટોટલના ધોરણથી વિરુદ્ધ છે.'

<ref> પણ વસ્તુતઃ એરિસ્ટોટલ કંઈ સૌષ્ઠવપ્રેમની વૃત્તિનો જનક નથી. સૌષ્ઠવપ્રેમ અને કૌતુકપ્રેમની વૃત્તિઓ તો વૈર અને ક્ષમા, ક્રોધ અને દયા, પૌરુષ અને માર્દવ જેવી મૂળગત લાગણીઓની પેઠે જન્મની સાથે જ માણસમાત્રમાં અવતરે છે, અને પ્રકૃતિ અનુસાર કોઈમાં એક તો કોઈમાં બીજી પ્રાધાન્ય ભોગવે છે. પછી કલાના સિદ્ધાન્ત તરીકે એને પ્રવર્તાવનાર ગ્રીસમાં એરિસ્ટોટલ થાય કે હિન્દમાં ભરત મુનિ અથવા દંડી થાય એ કેવળ અકસ્માતની જ વાત છે. તેમ જ કોઈ દેશમાં સ્થળ, કાળ, અને વસ્તુની એકતાનો કાયદો ઘડાય તો બીજા દેશમાં મધુરેણ સમાપયત્ ની દુવાઈ કરે એ ઉભય વસ્તુઓ પણ તત્ત્વતઃ તો સરખી જ છે. એટલે નિરપેક્ષ દૃષ્ટિએ જોતાં સૌષ્ઠવપ્રેમ અને કૌતુકપ્રેમ એ વૃત્તિઓ કે તેમની વચ્ચેનો ભેદ એ કોઈ અમુક જ દેશ, કાળ, કે સંસ્કૃતિની પ્રજાનું ઐકાન્તિક લક્ષણ નથી, પણ માનવમાત્રનું સાર્વત્રિક લક્ષણ છે, અને તેથી એનું ધોરણ જેટલું યૂરોપના તેટલું જ હિન્દના પણ સાહિત્યકારોનું વર્ગીકરણ કરવામાં યોજી શકાય.

આપણા સમસ્ત સાહિત્યને કૌતુકપરાયણ માનનારનું બીજું વિચારશૈથિલ્ય એ છે કે વર્ગીકરણનો સાદો નિયમ એ ભૂલી ગએલ છે. આવા પ્રસંગોમાં વર્ગીકરણનું નિર્ણાયકતત્ત્વ કોઈ અમુક ગુણનો નિઃશેષ ભાવ કે તદ્વિરોધી ગુણનો કેવલાભાવ એ નહિ, પણ તે ગુણનું પ્રાધાન્ય અને તદિતર ગુણોની ગૌણતા એ છે. કોઈ લખાણમાં સાલંકાર શૈલી હોય તેટલા માત્રથી જ તે કંઈ કૌતુકપ્રિય ન ઠરે, પણ એ સાલંકારતા જ્યારે એવી સર્વોપરી હોય કે એની આગળ ઔચિત્ય, સમપ્રમાણતા, સુશ્લિષ્ટતા આદિ સૌષ્ઠવપરાયણ ગુણોની ઉપેક્ષા થતી હોય, કે એના ભોગે પણ સાધવાનું વલણ દાખવતી હોય ત્યારે જ તે કૌતુકપ્રિય વિશેષણનું અધિકારી ગણાય. આ હિસાબે કાલિદાસ નહિ પણ બાણ જ કૌતુકપ્રિય કલાકાર કહેવાય. અને એ ન્યાય વ્યષ્ટિને બદલે સમષ્ટિને લગાડીએ તો જે સાહિત્યમાં કાલોભયં નિરર્વધિવિપુલા ચ  પૃથ્વી ઇત્યાદિ બેતમા વચનો બોલનાર નિજાનન્દે મસ્ત કવિ ભવભૂતિ જેવા કરુણરસિક નાટકકારને (એકો રસ કરુણ ઈવ) એ આત્મપ્રતીતિની વિરુદ્ધ થઈ અન્તે નાટકને આનન્દપર્યવસાયી જ રાખવું પડે છે તથા જયદેવ જેવાનો ઉદ્દામ શૃંગારરસ પ્રાસાનુપ્રાસનાં નિયંત્રણોમાં રાચે છે તે સંસ્કૃત સાહિત્ય પણ સૌષ્ઠવપ્રિયોના ધામ જેવું જ લાગે છે.