વિભાવના/રમણભાઈ નીલકંઠની કાવ્યતત્ત્વવિચારણા: Difference between revisions

એ પછી રમણભાઈએ ‘વૃત્તિમય ભાવાભાસ’નો૪૭<ref>૪૭. રમણભાઈએ મૂળ તો કવિ ભીમરાવની કૃતિ ‘પૃથરાજરાસા’ના અવલોકનમાં પ્રસંગોપાત્ત જ આ મુદ્દાની ટૂંકી છણાવટ કરી. એમાંથી કેટલાક પાયાના તાત્ત્વિક મુદ્દાઓ ઊભા કરીને મણિલાલ અને આચાર્ય આનંદશંકરે ચર્ચા કરી. એ બંને વિદ્વાનોની વિચારણાઓને જાણે કે રદિયો આપવાના ઇરાદાથી જ રમણભાઈએ ‘વૃત્તિમય ભાવાભાસ’ (Pathetic Fallacy) નામે વિસ્તૃત અભ્યાસપૂર્ણ લેખ લખ્યો. એમાં આરંભના ભાગમાં રસ્કિનના ‘Of Pathetic Fallacy’ના લખાણનું તારણ રજૂ કર્યું. એને આચાર્યશ્રીએ પાછળથી પ્રત્યુત્તર પણ આપ્યો છે. એ ઉપરાંત નરસિંહરાવ, ડોલરરાય માંકડ, રામનારાયણ પાઠક અને પ્રા. મનસુખલાલ ઝવેરીએ પણ આ વિશે આગળ ચર્ચા ચલાવેલી છે. આપણી વિવેચનાનું આ ખરેખર રસપ્રદ પ્રકરણ છે.</ref>

<ref>૪૯. ‘But here is something pleasurable in written poetry which is nevertheless UNઘ્UE. And what is more, if we think over our favourite poetry we shall find it full of this kind of fallacy, and that we like it all the more for being so.’ - ‘Of Pathetic Fallacy’, ‘English Critical Essays : Nineteenth Century’, Ed. E. D. Jones, ૧૯૧૬, p. ૩૮૧.</ref> પ્રશ્ન છેડ્યો ત્યારે, એક જુદા જ સંદર્ભમાં, કવિના ‘અંતઃક્ષોભ’ અને બાહ્યજગતના સત્યને લગતો પ્રશ્ન કેન્દ્રમાં આવ્યો. પ્રસિદ્ધ અંગ્રેજ ચિંતક અને કલામીમાંસક રસ્કિનની ‘Of Pathetic Fallacy’૪૮ લેખની ચર્ચાવિચારણા તેમને એમાં ઘણી પ્રેરક નીવડી છે. અહીં રમણભાઈને પોતાના મૂળ ‘અંતઃક્ષોભ’ના સિદ્ધાંતને જ મઠારી લેવાનો પ્રસંગ આવ્યો છે. (‘વૃત્તિમય ભાવાભાસ’ પ્રશ્નનું સાચું સ્વરૂપ શું એની ચર્ચા કરવાનો આગળ ઉપક્રમ છે. અહીં કવિતાની ઉત્પત્તિ અને સ્વરૂપને લાગેવળગે એટલી ભૂમિકાને જ સ્પર્શવા ધારી છે.)  

પાશ્ચાત્ય વિવેચનામાં રસ્કિનનું કલાચિંતન તેની આગવી રુચિ-દૃષ્ટિથી પ્રેરાયેલું છે. પોતાની દીર્ઘકાલીન કલાવિચારણામાં કવિકલ્પનાનું સ્વરૂપ અને કળા સત્યને લગતા પ્રશ્નો તેણે ફરી ફરીને સ્પર્શ્યા છે. એમાંની વૈચારિક ભૂમિકા એટલા સ્થિર રૂપની હોય એમ. લાગતું નથી. એ દૃષ્ટિએ ‘Of Pathetic Fallacy’ લેખની તેની કાવ્યવિચારણા અમુક એક તબક્કાની છે એમ કહેવું યથાર્થ ગણાશે. એ લેખમાં કાવ્યસ્વરૂપની ચર્ચા કરતાં રસ્કિન કહે છે કે, કવિતા સ્વરૂપથી જ અસત્ય છે.૪૯ તે જેમ વધુ રમણીય અને મોહક તેમ તેમાં અસત્યનું પ્રમાણ વધુ. (અહીં આ ચર્ચાના સંદર્ભમાં સત્ય તે બાહ્ય વિશ્વનું યથાર્થ સત્ય, કશુંક વસ્તુનિર્ભર સત્ય, કોઈક માનવબુદ્ધિ - reason - દ્વારા ઉપલબ્ધ સત્ય, એવું તેમને અભિપ્રેત હોવાનું સમજાય છે.) આ સંદર્ભમાં કવિતાના સર્જનવ્યાપારનું તેમણે જે વર્ણન કર્યું, તેમાં તેમની આ ભૂમિકા સ્પષ્ટ થતી દેખાશે. ત્યાં તે કહે છે કે, કાવ્યાનુભવની ક્ષણે કવિચિત્તમાં વિવેકબુદ્ધિ (intellect) અને ઊર્મિ (emotion) જેવા બે ભિન્ન વ્યાપારો સક્રિય બને છે.૫૦<ref>૫૦. ibid, p. ૩૮૫.</ref> સામાન્ય ગજાનો કવિ આવી ક્ષણોમાં ઘણું ખરું ઊર્મિપ્રાબલ્યનો ભોગ થઈ પડે છે – ઊર્મિના આવરણથી તેની વિવેકબુદ્ધિ રૂંધાય છે – એટલે બુદ્ધિ દ્વારા ઉપલબ્ધ કરવાના સત્યનું યથાર્થ દર્શન તેને થઈ શકતું નથી.૫૧<ref>૫૧-૫૨. ibid, p. ૩૮૫.</ref> અને એ રીતે એ કવિ ‘વૃત્તિમય ભાવાભાસ’ના દોષમાં ખેંચાતો હોય છે. આથી ભિન્ન, સમર્થ પ્રતિભાસંપન્ન કવિ ઊર્મિવ્યાપાર પર નિયંત્રણ લાવી વિવેકબુદ્ધિનો ઉત્કર્ષ સાધી લે છે. એ રીતે તે કાવ્યાનુભવની ક્ષણના યથાર્થ સત્યનું આકલન કરતો હોય છે.૫૨<ref>૫૧-૫૨. ibid, p. ૩૮૫.</ref> આનો અર્થ તો એમ કે, જાગૃત વિવેકબુદ્ધિનું સત્ય તે જ કાવ્યાનુભવની ક્ષણનું સત્ય, અને મહાન કવિની સૃષ્ટિમાં આવા બુદ્ધિપ્રમાણિત સત્યનું જ અનુસંધાન હોય છે.