અધીત : પર્વ : ૫ - કાવ્યવિચાર/કવિતાનું ભાષાકર્મ: Difference between revisions

ન્હાનાલાલને છંદોબદ્ધ કાવ્યો સિદ્ધ કર્યા પછી પોતાની અભિવ્યક્તિના ભાષાકીય સ્વાતંત્ર્ય માટે છંદત્યાગ કરવાની અનિવાર્યતા જણાઈ હતી. આથી એમણે વાણીનું વિશિષ્ટ ડોલન જાળવી ‘વસન્તોત્સવ’ જેવી રચનાઓની છોળો ઉડાડી.

{{Poem2Close}}

{{Poem2Open}}

ઉપરની પંક્તિઓમાં 'ગુલછડી'ના પ્રાસમાં સમોવડી' શબ્દ ખેંચાઈ આવી એક પ્રકારનું લયાન્દોલન સર્જી રહે છે અને સમાનોચ્ચારણથી એક પ્રકારનું માધુર્ય નિષ્પન્ન થઈ રહે છે, માધુર્ય ન્હાનાલાલની કાવ્યભાષાનો આગળ તરી આવતો વિશેષ છે એવી જ રીતે પદ્યની ચુસ્તી નીચે પંક્તિમાં કેવું અસુભગ પરિણામ લાવે છે તે પદ્યને પરતંત્ર કાવ્યભાષાનો દાખલો પૂરો પાડી રહે છે :

{{Poem2Close}}

{{Poem2Open}}

અહીં વસન્તતિલકાની આ પંક્તિમાં ચોથો અક્ષર ગુરુના સ્થાને છે. એને, એટલે કે 'સુદિન'માં ના ‘દિ’ને, દીર્ઘ ‘દી’ જ ઉચ્ચારવો પડે. અને એમ કરવા જતાં 'સુદિન'નું ઉચ્ચારણ ‘સુદીન' કરવું પડે! લઘુગુરુની આ છૂટનું અર્થભેદે કેવું પરિણામ આવ્યું! આ રીતે પદ્ય કાવ્યભાષા નિર્માણમાં કેવું નિર્ણાયક પરિબળ છે તે પામી શકાશે.

કવિતાના ભાષાકર્મમાં કવિતાનાં બદલાતાં પ્રયોજનો પણ ભાગ ભજવે છે. આ પ્રયોજનો સમયના એક જ પટમાં સર્જનપ્રવૃત્ત ભિન્ન ભિન્ન કવિઓનાં ભિન્ન ભિન્ન હોઈ શકે તેમ સમયાનુક્રમે કવિતાપ્રવાહ સાથે બદલતાં પણ રહે. અમૂર્ત જીવનમૂલ્યોના નિરૂપણનાં કાવ્યોમાં સારપ, સચ્ચાઈ, સૌન્દર્ય આદિનો મહિમા વર્ણવતી કવિતામાં કલ્પન-પ્રતીક કે વક્ર-ઉક્તિની આવશ્યકતા ન જણાતાં તેવી કવિતાનું ભાષકર્મ સરળ હોય છે અને ત્યાં ભાષા સાદીસીધી સપાટ બની રહે છે:

{{Poem2Close}}

કરીએ મળીને વન્દન સ્વીકારજો અમારાં' (કાન્ત)

‘સુખદુઃખ મનમાં ન આણીયે, ઘટ સાથે રે ઘડિયાં  

ટાળ્યાં તે કોઈનાં નવ ટળે, રઘુનાથનાં જડિયાં.’ (નરસિંહ)

{{Poem2Open}}

પરંતુ આ જ કવિઓનાં અન્ય કાવ્યોમાં પ્રયોજના બદલાતાં ભાષાકર્મમાં કેવું પરિવર્તન આવે છે તે જોઈ શકાશે :

{{Poem2Close}}

ચોપાસે વલ્લિઓથી પરિમલ પ્રસરે, નેત્રને તૃપ્તિ થાય;  

બેસીને કોણ જાણે ક્યહિં પરભૃતિકા ગાન સ્વર્ગીય ગાય,  

{{Poem2Open}}

અહીં વસંતવાયુના પ્રભાવનું વર્ણન માનવચિત્તના સંદર્ભમાં અપાયું હોઈ ભાષાકર્મ એ પ્રભાવને માટે પ્રતીતિકારક બની રહે એવું જોવા મળે છે. તો આ ઉદાહરણ જુઓ -

{{Poem2Close}}

લટકે ગિરિ ગોવર્ધન તોળ્યો, લટકે પલવટ વાળી,  

{{Poem2Open}}

અહીં પ્રથમ પંક્તિમાં લટકા પર વારી જવાની ઉક્તિમાં જે ભક્તિ-શૃંગાર પ્રકટ થાય છે તેમાં પછીની પંક્તિઓનાં ઉદાહરણો ભળતાં 'લટકા' શબ્દનો આખો સંકેત બદલાઈ જાય છે, આમ હૃદયોર્મિના ઉછાળને દૃઢાવવા અને પ્રિય પાત્રની પ્રભુતા ઉપસાવવા ‘લટકા' શબ્દનો નરસિંહે કેવો અર્થવિસ્તાર કરી આપ્યો છે. હવે નીચેની પંક્તિઓનું ભાષાકર્મ તપાસી જોઈએ.

{{Poem2Close}}

{{Poem2Open}}

અહીં વિરહની તીવ્રતા માટે યુગોથી તમ સહરાની વાત મૂકીને વક્તવ્યને સચોટ બનાવાયું છે. તો વ્યક્તિગત પાર્થિવ પ્રેમની અનુભૂતિમાં ભાષા કેવું રૂપ ધારણ કરે છે તે આ ઉદાહરણમાં માણી શકાશે :

{{Poem2Close}}

મત્ત પાગલ મેહુલા જેવું ઝૂમી  

બસ એક ચૂમી મેં લીધી;  

{{Poem2Open}}

પરંતુ આ જ કવિની અભિવ્યક્તિનું લક્ષ્ય બદલાય છે ત્યારે ભાષાનો સ્તર પણ બદલાય છે, 'અમદાવાદ' નામક કાવ્યમાં એ નગરને મિષે જે આધુનિક નગરની દુર્દશા છે તે વર્ણવાઈ છે :

{{Poem2Close}}

રૂંધાય જ્યાં મનુષ્યનાં રુંવેરુંવાં,  

અસંખ્ય નેત્રમાં અદમ્ય રૂપની તૃષા;  

ઊગે છે નિત્ય તોય વ્યર્થ રે અહીં ઉષા,  

સદાય કૌરવાશ્રયે પડ્યા ઉદાર કર્ણશી  

{{Poem2Open}}

જોઈ શકાય છે કે સૌન્દર્યબોધ તરફથી વાસ્તવબોધ તરફ કવિતાની ગતિ થતી ગઈ તેમ તેમાંની ભાષા, પણ પરિવર્તન પામતી ગઈ. વેદનાની તીવ્રતા કટાક્ષની પણ તીવ્રતા સર્જે છે અને તે પણ તદનુરૂપ ભાષાકર્મ દ્વારા. નવી નગરસભ્યતાની વાત આવી એટલે ભાષાએ પણ મરોડ લીધો. આ જ કવિની થોડી પંક્તિઓ :

'અરણ્ય, જન જ્યાં અગણ્ય પશુ હિંસ્ત્રશાં ઘૂમતાં;

{{Poem2Close}}  

ધરાતલ પરે ન ઇન્દ્રધનુ લોહનું હો લચ્યું!’

{{center|<nowiki>***</nowiki>}}

જો મળ્યા જ હોત, ક્યારનાં થયાં ન હોત ચાલતાં!  

શિલાસિમેન્ટલોહકાચકાંકરેટ પાસ વામણાં, વિશેષ ચાલતાં.’

{{Poem2Open}}

આ આધુનિકતાની તીવ્રતા ને અસલિયત આજની સભ્યતામાં ઊછરેલો માણસ કેવો છે તેના નિરૂપણમાં જોવા મળે છે. લાભશંકર ઠાકરના દીર્ઘકાવ્ય ‘માણસની વાત'માંની આ પંક્તિઓમાં :

{{Poem2Close}}

આગળની બાજુ બે ખાડા છે તે આંખ માટે છે.  

એ ખાડામાં  

મેલી વિદ્યાની આસુરી પ્રવૃત્તિ ધરાવતી સુંદરીને  

બાડી આંખથી તાકી રહ્યો છે.  

{{Poem2Open}}

સિતાંશુ યશશ્ચંદ્ર ‘મોંએ-જો-દડો : એક સર્રિયલ અકસ્માત' નામક કાવ્યના ‘માંડુક્યોપનિષદ એટલે જ વહાણ નામે ભૂલ…’ ખંડના અંતે આવતી ઈશ્વરની ઉક્તિમાં અને ત્યાર પછીની થોડી પંક્તિઓમાં ભાષાનો અર્થવ્યંજક અભિનવ પ્રયોગ કરે છે :

{{Poem2Close}}

જન્મ્યા? બધ્ધાં મર્યાં ભોગવો.  

બિઝન-શિંગડે, શીળી ભીંગડે, કરવત મેલી, યાદવી ઘેલી,  

ભાઈનું ખૂન, દધીચિ ખૂન, સિંહગઢ માથે, ઈસા સાથે.  

{{Poem2Open}}

આમ, સમયસંદર્ભ કે સભ્યતાસંદર્ભ બદલાતાં કવિને તેને અનુરૂપ ભાષાકર્મની મથામણ કરવી પડતી હોય છે. વિશ્વયુદ્ધકાલીન માનવસંહારની વિભીષિકા અને માનવવ્યવહારની બીભત્સતા વ્યક્ત કરવા ટેન્ક તળે કચડાતા માનવનું, સાર્થ વાક્યનું અન્-અર્થ વાક્યમાં રૂપાંતર કરી, રવજન્ય વાતાવરણ ભાષાકર્મથી ખડું કર્યું છે :

{{Poem2Close}}

બેન્ક ટકું તચ હાડે તો તે  

હેન્ક તળું કક કેડા તો ચે  

ચે ચે ચે ચે ચે ચે  

ટેન્કત ટેન્કત  

{{Poem2Open}}

આ રીતે કવિતાનું ભાષાકર્મ એ સૂક્ષ્મતાથી જોઈએ તો કવિતાની પોતાની માગ છે. કાવ્ય જે રીતે અવતરવા મથે છે તેને અનુકૂળ ભાષા માટે તે કવિને સતર્ક કરે છે. આવા સતર્ક કવિનો કાવ્યપુરુષાર્થ જ કવિતાનું ભાષાકર્મ નિત્યનૂતન પરિણામો લાવી શકે.