સમગ્રમાંથી સઘન-વિવેચનશ્રેણી – વિશ્વનાથ ભટ્ટ/સૌષ્ઠવપ્રિય અને કૌતુકપ્રિય: Difference between revisions

આ લાંબું અવતરણ એટલા માટે આપ્યું છે કે એમાંથી જ એમના નવા વાદનું જનનકારણ કળાઈ જાય છે. સૌષ્ઠવપ્રેમના નિરપેક્ષ તાત્ત્વિક સ્વરૂપ ઉપર વિશેષ લક્ષ રાખવાથી જ આપણે ત્યાં સૌષ્ઠવપ્રેમ જેવું કંઈ હતું નહિ અને હોઈ શકે નહિ એવી ભ્રમણામાં લેખક પડેલ છે.૧૨<ref>૧૨. અજબ જેવી વાત તો એ છે કે આ જ ઇતિહાસલક્ષી તર્કપદ્ધતિનો આશ્રય લઈને રા. જે.ઈ.સંજાના જેવા વિદ્વાને રા.મુનશીથી ઊલટું જ અનુમાન દોર્યું છે. રા. મુનશી જે કાલિદાસને ‘મોટા Romantist ને શરમાવે' એવો કહે છે તેને રા. સંજાના ‘રોમાન્ટિક' ગણવાની જ ના પાડે છે, એટલું જ નહિ પણ આપણા સાહિત્યના ‘રોમાન્ટિસિઝમ'નો ઊગમ તેઓ અંગ્રેજી સાહિત્ય સાથેના સંપર્કમાંથી જ જુએ છે એને તે પૂર્વેનું સઘળું સાહિત્ય ‘કલાસિકલ' જ હતું, અને કલાસિકલ સિવાય બીજી કોઈ જાતનું હોઈ શકે જ નહિ એવું વિધાન કરે છે! (જુઓ ‘કૌમુદી' ચૈત્ર ૧૯૮૨, પૃ. ૧૦૫-૭.) દેખીતી રીતે જ આ અનુમાન અત્યાકૃષ્ટ અને તેથી બિનપાયાદાર છે. પણ તે પછી રા. આનન્દશંકર ધ્રુવે ‘કાદમ્બરી', ‘દશકુમારચરિત', ‘કથાસરિત્સાગર' વગેરે આપણા ‘રોમાન્ટિક' સાહિત્યનો ઉલ્લેખ કરી દીધો છે. ('વસન્ત જયેષ્ઠ, ૧૯૮૨, પૃ. ૧૭૧), એટલે એ સમ્બન્ધમાં હવે કંઈ વિશેષ કહેવાની જરૂર રહેતી નથી.</ref>

<ref> પણ વસ્તુતઃ એરિસ્ટોટલ કંઈ સૌષ્ઠવપ્રેમની વૃત્તિનો જનક નથી. સૌષ્ઠવપ્રેમ અને કૌતુકપ્રેમની વૃત્તિઓ તો વૈર અને ક્ષમા, ક્રોધ અને દયા, પૌરુષ અને માર્દવ જેવી મૂળગત લાગણીઓની પેઠે જન્મની સાથે જ માણસમાત્રમાં અવતરે છે, અને પ્રકૃતિ અનુસાર કોઈમાં એક તો કોઈમાં બીજી પ્રાધાન્ય ભોગવે છે. પછી કલાના સિદ્ધાન્ત તરીકે એને પ્રવર્તાવનાર ગ્રીસમાં એરિસ્ટોટલ થાય કે હિન્દમાં ભરત મુનિ અથવા દંડી થાય એ કેવળ અકસ્માતની જ વાત છે. તેમ જ કોઈ દેશમાં સ્થળ, કાળ, અને વસ્તુની એકતાનો કાયદો ઘડાય તો બીજા દેશમાં મધુરેણ સમાપયત્ ની દુવાઈ કરે એ ઉભય વસ્તુઓ પણ તત્ત્વતઃ તો સરખી જ છે. એટલે નિરપેક્ષ દૃષ્ટિએ જોતાં સૌષ્ઠવપ્રેમ અને કૌતુકપ્રેમ એ વૃત્તિઓ કે તેમની વચ્ચેનો ભેદ એ કોઈ અમુક જ દેશ, કાળ, કે સંસ્કૃતિની પ્રજાનું ઐકાન્તિક લક્ષણ નથી, પણ માનવમાત્રનું સાર્વત્રિક લક્ષણ છે, અને તેથી એનું ધોરણ જેટલું યૂરોપના તેટલું જ હિન્દના પણ સાહિત્યકારોનું વર્ગીકરણ કરવામાં યોજી શકાય.

વળી આપણી પ્રકૃતિ વહેમી અને અદ્ભુતતાની રસિયણ હોય એટલે આપણું સઘળું સાહિત્ય કૌતુકપ્રિય બની જાય એ માન્યતા પણ ખોટી છે. કેમકે અધ્યાપક ગ્રીઅર્સન કહે છે ૧૩<ref>૧૩. But it is not the subjectmatter which in itself, at any time, makes poetry romantic. It is not the fairies and magicians of Celtic literature, the heroism of German tradition, the marvels of Oriental tales which make romantic the poems ms of the Middle Ages, it is the use which was made of them. To their original authors and audiences, Celtic, German- ic and Eastern, we do not know how these stories appealed. Marvelous, doubtless, but perhaps in the main quite creditable. It is the concious contract with reason that makes romance in the full sense. It is not because it reflects the life and serious though of the age that mediaeval romance is interesting but because it does not, but represents men's dreams. This is I think, the very essence of the word "romantic" as we apply it to the literature of these great periods and great poets-this conscious contrast of what the heart and the imagination envisage and beckon us to follow, and reason, not scientific reason which has thought out the matter and attaines conviction, but reason in the sense of what the society in which a man lives dreams reasonable...the romantic poet who review mediaeval chivalry of catholicism knows that he is dream- ing, though the dream may have for him elements of perennial value... The great romantic knows that he lives by faith and not by reason. -'Classical and Romantic, pp. 57-60.</ref>તેમ એકલા વહેમ કે ઇન્દ્રજાળમાંથી કંઈ કૌતુકપ્રેમ નીપજતો નથી. વહેમનું વિવેક સાથે સભાન વિરોધસંવિધાન એ કૌતુકપ્રેમનો પ્રાણ છે. એટલે સર્જન ખરું કૌતુકપ્રધાન બને છે તે આશ્ચર્ય, માયા આદિને જાગ્રતવસ્થાની જેમ વાસ્તવ માનવાથી નહિ પણ દિવાસ્વપ્રની પેઠે જીવનના અવૈવિધ્યમાંથી છૂટવાના આનન્દસાધન તરીકે માણવાથી. આ કારણે પહેલી નજરે કૌતુકપ્રિય ભાસતા આપણા પ્રાચીન કવિઓનો કૌતુકપ્રેમ વિવાદાસ્પદ જણાશે અને બારીકાઇથી નિરખતાં તેમાંના કેટલાકને અન્ય વર્ગમાં મૂકવા પડશે.