ધ્વનિ/પરિશિષ્ટ-૧: Difference between revisions

પ્રકૃતિના, ખાસ કરીને ગ્રામજીવન-કૃષિજીવનને વીંટળાએલી પ્રકૃતિના, વર્ણનમાં રાજેન્દ્રની જે આગવી કવિત્વશક્તિ ખીલે છે તે ગુજરાતી કવિતામાં આવકારપાત્ર વસ્તુ છે:

{{Poem2Close}}  

{{Poem2Open}}

આવી એક સરળ અને હુબહુ ચિત્ર ઉપસાવતી ઉપમાથી એમનું એક સુંદર કાવ્ય 'શ્રાવણી મધ્યાહ્ને’ શરૂ થાય છે. પછી બીજી એક ઘરગથ્થુ ઉપમાથી ગામનું ચિત્ર આપે છે :

{{Poem2Close}}  

{{Poem2Open}}

ખેતરમાં ઝાઝું કામ નહિ એટલે લોકો આરામમાં છે. એમનાં 'નેત્રમહીં મૌન હતું અપાર' અને વાવણી અને લણણીની શ્રમભરતી વચ્ચેની આ દશા કવિ

{{Poem2Close}}  

{{Poem2Open}}

-એ વીર્યશાળી રૂપકથી કેવી તાદૃશ કરે છે! સીમનો મારગ કેવોક છે?

{{Poem2Close}}  

{{Poem2Open}}

કવિ રસ્તાને અંતે એક તળાવ ઉપર આવી પહોંચે છેઃ

{{Poem2Close}}  

{{Poem2Open}}

અને કાંઠા પરના શિવાલયમાં જઇ વિરમે છે. ઘંટ વગાડીને શાંતિને ક્ષુબ્ધ કરતાં પણ એ સંકોચાય છે. વગર વગાડ્યે રણકારનો કેફ એ અનુભવે છે. કહે છે:

{{Poem2Close}}  

{{Poem2Open}}

અને આવા 'શ્રાવણી મધ્યાહ્ને' અનુભવેલા સૌંદર્યમાં અનાયાસે એને સંસાર સમસ્તના શિવના-કલ્યાણતત્ત્વના નિવાસસ્થાનનાં દર્શન થાય છે

{{Poem2Close}}  

{{Poem2Open}}

આ એક જ કાવ્ય રાજેન્દ્રની કવિત્વશક્તિનો સર્વતોમુખી પરિચય કરાવવા પૂરતું છે.  

વસંતતિલકાના લલિતગભીર લય ઉપરનો આ જ કાબુ અને વર્ણનશક્તિ ‘આનંદ શો અમિત’માં અનુભવાય છે. ખેડુદંપતિ બળદો સાથે સાંજે ઘેર પાછાં વળે છે :

{{Poem2Close}}  

વાજી રહે ઘુઘરમાં પશુ કેરી મૈત્રી.  

{{Poem2Open}}

પાંચ સૉનેટનું ગુચ્છ 'આયુષ્યના અવશેષ' એ પણ આ સંગ્રહની એક ઉત્તમ કૃતિ છે, તેમાં હરિણીના ભાવનાસંવાદીલય ઉપરાંત આ ચિત્ર નિર્માણશક્તિ જ મુખ્ય ભાગ ભજવે છે. આરંભમાં જૂની ડમણીનું ચિત્ર લયની મદદથી જ તાદૃશ થઇ જાય છે :

{{Poem2Close}}  

{{Poem2Open}}

અવાવરુ ઘર અને આગંતુકના પાડોશીઓએ કરેલા સ્વાગતની બે કડીઓ રાજેન્દ્રની એક સિદ્ધિરૂપે હંમેશાં લેખાશે :

{{Poem2Close}}  

મુખથી ઊઘડ્યાં તાળાં, દ્વારે કર્યું જરી ક્રંદન  

અચલ સ્થિતિમાં ગાત્રો જેનાં જડાઈ ગયાં હતાં;  

ભીતર થકી ત્યાં ભીની વાસી હવા, તક લાધતાં  

{{Poem2Open}}

અવાવરુ ઘરની જાળીના વર્ણનની એક પંક્તિ કેવી તો સુરેખ છે!—

{{Poem2Close}}  

{{Poem2Open}}

સીમ કે ગામના વર્ણન ઉપરાંત રાજેન્દ્રની કવિત્વશક્તિ સ્વાભાવિકપણે બીજે ક્યાંય ખીલી ઊઠતી હોય તો તે પ્રેમના કદીક મુગ્ધ, કદીક ગંભીર, કદીક આરતભર્યા પણ હમેશાં સકુમાર પ્રસન્ન આલેખનમાં, વર્ણન તો અહીં મલકી ઊઠે જ.

{{Poem2Close}}  

{{Poem2Open}}

એવાં ભાવચિત્રણો તો સંગ્રહમાં વેરાયેલાં પડ્યાં છે. પણ ક્યારેક સીધું સરળ ઉચ્ચારણ હોય છે અને એ અપૂર્વ આકર્ષકતા ધારણ કરે છે :

{{Poem2Close}}  

દિલ તણો તવ કેટલો મ્હોરતો મુખસોહામણ ક્ષોભ! (૬૯)  

હું છું ગયો ખોવાઈ રે તારી મહીં  

હું તો મને બેઠો ગુમાવી તું મહીં.  

......

{{Poem2Open}}

લોકગીતના લયમાં પ્રણયગાનનો મસ્તીહિલ્લોલ રાજેન્દ્રમાં જોવા જેવો જામે છે ;

{{Poem2Close}}  

{{right|નાગર સાંવરિયો,}}

મારી ભીંજૈ ચોરી ચુંદરિયા તું ઐસો રંગ ન ડાલ  

આ પ્રકારનું ઉત્તમ ગીત છે પદમણીને ઉદ્બોધન :

{{Poem2Close}}  

સીમાડે સીમાડે પંખીનાં ગાનમાં નાખી જોબનિયે ટ્હેલ  

પદમણી વેણ મારું પાછું મા ઠેલ્ય, મા ઠેલ્ય !-...  

દિનો ખેલ,  

તારા તે હૈયાની હેલમાં રૂપાળો લાગ્યો મને છ રંગ મ્હેલ,  

{{Poem2Open}}

રાજેન્દ્રનાં પ્રણયકાવ્યોમાં પ્રણયની વિષમતા-વિષમયતા, વૈકલ્પ-વૈફલ્ય, એ કશાના સૂરો નથી. છે પ્રણયની મુગ્ધ ચારુતા, સહજીવનની રસભરતા, આત્મસંતર્પક સાયુજ્યસિદ્ધિનું આલેખન એથી 'યોગહીણો વિયોગ’ (૫૦) પણ અભદ્ર થતું બચ્યું છે. સર્વત્ર પ્રેમકાવ્યોમાં શુચિતાની મુદ્રા છે. પ્રેમ એ જીવનના પરમ વિકાસમાં ઉપકારક તત્ત્વ છે એવી કવિની કોઇક અસ્પષ્ટ ગૂઢ શ્રદ્ધા એમાં કારણભૂત હોય. ‘હે મુગ્ધ લજજામયિ' (૩૮) જેવું એક રમ્ય (જો કે કોટિ conceit) કાવ્ય ગાનાર કવિ ‘નિખિલ સહુને આલંગીને રતિ ઉરની રમે’ (૫૪) એ ભાવથી પણ આકર્ષાય છે. 'પ્રિય, તવ વય સંધિકાલ' ગાનારાએ ‘આવત ને જનારનો' અને 'આનંદનો કરુણ વિહ્વલ ક્રંદના તણો' સંધિકાલ (૫) પણ જોયેલો છે. એટલે આ સંગ્રહના કાવ્યોમાં— શૃંગારનાં કાવ્યોમાં પણ-ઉપશમની શુભ્ર રેખા ઉપસી આવતી દેખાય તો એમાં આશ્ચર્ય નથી.  

રાજેન્દ્રની કવિત્વશક્તિ જેમાં સ્વાભાવિક પણે ખીલતી જતી જણાતી હોય એવી ત્રીજી વસ્તુ તે આ ઉપશમમાં લય શોધતી હૃદયની સર્વસ્પર્શી અભિસારવૃત્તિ ગણાય. એ કહે છે :

{{Poem2Close}}  

{{Poem2Open}}

સંગ્રહને અંતે થોડાંક જૂની નવી ઢબનાં ભક્તિકાવ્યો છે તેમાં આ વૃત્તિનો જેટલો સ્વાભાવિક ઉન્મેષ નથી તેટલો ઉત્તમ કાવ્યોના નિર્વહણમાં છે. 'શ્રાવણી મધ્યાહ્ન’નો શામક અંત આપણે જોયો.  

'આયુષ્યના અવશેષ'ની છેલ્લી પંક્તિઓ છે :

{{Poem2Close}}  

{{Poem2Open}}

ત્રીજું એક ઉત્તમ કાવ્ય 'શેષ અભિસાર' (જેમાં 'અંગથી સ્પર્શનું તારું રેશમી વસ્ત્ર હો પરું' એ મૃત્યુના સ્ત્રી પ્રત્યેના ઉદ્ગારમાં કોઇ અદ્ભુત સુંદર દર્શન વ્યક્ત થયું) તે પણ યોગ્ય રીતે સર્વ સ્વજનોના

{{Poem2Close}}  

{{Poem2Open}}

—એ ઉદ્ગાર આગળ વિરમે છે.  

રાજેન્દ્ર શ્રેય:સાધક અધિકારી વર્ગના સંપર્કમાં અમસ્તા જ રહ્યા નથી. શ્રી. ઉપેન્દ્રાચાર્ય અને શ્રી. ત્રિલોકચંદ્રસુરિ (જે બંનેને ‘ધ્વનિ'નું અર્પણ થયું છે) ના સંપર્કથી પોષાયેલી પણ એમને પોતાને સહજ એવી આ વૃત્તિ લાગે છે, જેનું ઉચ્ચારણ સંગ્રહના પહેલા કાવ્યમાં જ, યોગ્ય રીતે મળે છે :

{{Poem2Close}}  

સંસારે મુજ મુગ્ધ ભ્રમણ  

નેણ તો ઘેલાં થાય નિહાળી  

હું જ રહું વિલસી સહુ સંગ ને  

{{Poem2Open}}

આપણા આ કવિનું જીવન અને સર્જન ભલે નિરુદ્દેશે હોય, અને

{{Poem2Close}}  

{{Poem2Open}}

એમ ક્યાંક આડવાતમાં એ કહે છે તેમ આ સંગ્રહ 'ધ્વનિ’ (અને અનુ-ધ્વનિ'ઓ) પણ ભલે ગુંજન કરતાં કરતાં અનંત શાંતિમાં શમે-બધું જ શમવાનું છે તો! પણ તે દરમ્યાન ગુજરાતી ભાષા બોલનારાનો ઘણો ઉદ્દેશ સધાયો હશે-ઉચ્ચ કાવ્યાનંદનું સંતર્પકારી પાન એણે એમને કરાવ્યું હશે.

{{Poem2Close}}  

{{Poem2Open}}

સૌંદર્ય-રસ-માટેના આગ્રહની પ્રક્રિયા ત્રીશીમાં જ શરૂ થઈ ચૂકી હતી. પણ ૧૯૪૦માં તો તે સ્ફુટ થઇ ચૂકી છે. રાજેન્દ્ર રાષ્ટ્રીય કે સામાજિક પ્રવૃતિઓથી અલિપ્ત નથી રહ્યા, અને ફિલસૂફીના સ્નાતક હોવા છતાં વ્યવસાયથી તદ્દન વ્યવહારુ ગણાય એવા નાનાનાના વેપાર ઉદ્યોગ સાથે જોડાયેલા રહ્યા છે. સંસારને અનેક બિંદુએ સ્પર્શવાનો એમને પ્રસંગ મળ્યા કર્યો છે. છતાં ‘ધ્વનિ'ની સમૃદ્ધિમાં યુગની મહાન ઘટનાઓનો સીધો ફાળો કેટલો નહિવત્ છે! ૧૯૪૨ની લડત, બીજું વિશ્વયુદ્ધ, અણબૉમ્બ, બંગાળનો દુષ્કાળ, કાળાં બજાર, હિંદની સ્વાતંત્ર્યપ્રાપ્તિ, ભાગલા પછીના હત્યાકાંડ, ગાંધીજીની હત્યા-કેવા મોટા મોટા બનાવો બન્યા છે! પણ ‘ધ્વનિ'માં એનો સીધો પડઘો નથી. આ સંગ્રહ જાણે કાલપ્રવાહની બહારથી જ પ્રગટી નીકળ્યો ન હોય!  

શ્રી રાજેન્દ્ર શાહ પાસેથી ઉત્તરોત્તર વધુ ને વધુ રસસમૃદ્ધ અને અનવદ્ય રચનાઓ મળ્યાં કરો.

{{Poem2Close}}  

{{center|<nowiki>***</nowiki>}}

<br>