પુનશ્ચ

<div class="wst-center tiInherit " >

પુનશ્ચ

<div class="wst-center tiInherit " >

નિરંજન ભગત

<div class="wst-center tiInherit " >

<div class="wst-center tiInherit " >

ઉમાશંકરની સ્મૃતિમાં

ઓગણીસો અઠ્ઠાવનથી ઓગણીસો અઠ્યાસી લગીનાં વર્ષોમાં
વારંવાર તમે મને વાત્સલ્યભાવે પૂછ્યું હતું, ‘કૈં લખાયું છે ?’
ત્યારે મેં અપરાધભાવે માત્ર એટલું જ કહ્યું હતું, ‘ના.’
એકવાર તો તમે મને રોષ – વધુ તો દુ:ખ – સાથે કહ્યું હતું,
‘ભલે, તો આપણાથી ઓછા લાપરવા લોકો લખશે.’
આજે તમે નથી, હવે ક્યાંથી કહું ? –
‘જુઓ, લખાયું છે. લ્યો, આ રહ્યું.’

મનમાં

સ્ત્રી : તમારા મનમાં શું આ હતું ?
પુરુષ : તો તમારા મનમાં શું હતું ?
સ્ત્રી : હવે નહિ કહું.
          (એ સ્ત્રીની આંખમાં આંસુ હતું.)
સ્ત્રી : તમે સમજુ છો,
          પણ તમે મારા મનમાં શું હતું એ સમજ્યા નહિ.
પુરુષ : તમે પણ સમજુ છો,
          તમે પણ મારા મનમાં શું હતું એ સમજ્યા નહિ.
          (એ બેની આંખમાં સ્મિત હતું.)

૨૦૦૪

 

રસ્તો

સ્ત્રી : હવે તમે અંદર આવવાનો રસ્તો જાણો છો.
પુરુષ : અંદર આવવાનો રસ્તો હું જાણું તે પહેલાં
         મારે બહાર જવાનો રસ્તો જાણવો જોઈએ.
સ્ત્રી : એમ કેમ ?
પુરુષ : જ્યાં માયાવી ટાપુ હોય,
         ટાપુ પર સર્સી હોય,
         એના હાથમાં જાદુઈ પુષ્પો હોય,
         એના મહેલમાં માનવપશુ-પક્ષીઓ હોય,
         ત્યાં હું યુલીસિસ.
         હવે ન પૂછશો ‘એમ કેમ ?’
         હવે તમે તો એમના એમ.

૨૦૦૪

 

આશ્ચર્ય

સ્ત્રી : આશ્ચર્ય થાય છે આપણે અહીં શા માટે આવ્યાં છીએ.
પુરુષ : આશ્ચર્ય થાય એટલા માટે.
સ્ત્રી : શું આશ્ચર્ય ?
પુરુષ : તમે ને હું,
         તમે દક્ષિણ ને હું ઉત્તર,
         તમે ગૌર ને હું શ્યામ,
         તમે કોમળ ને હું કઠોર,
         તમે ક્યહીં ને હું ક્યહીં,
         છતાંય આ ક્ષણે આપણે બે અહીં.
         આ આશ્ચર્ય.
સ્ત્રી : એ આશ્ચર્ય વિશે પણ આશ્ચર્ય થાય છે તે શા માટે ?
પુરુષ : એટલા માટે કે...
ના, એનો ઉત્તર નથી
         છે માત્ર આશ્ચર્ય.

૨૦૦૪

 

ચહેરો

સ્ત્રી : તમારો હસતો ચહેરો મને ગમે છે.
પુરુષ : બસ એટલું જ ?
સ્ત્રી : તમારું પહોળું કપાળ મને ગમે છે.
પુરુષ : બસ એટલું જ ?
સ્ત્રી : તમારું લાંબું નાક મને બહુ ગમે છે.
પુરુષ : બસ એટલું જ ?
સ્ત્રી : તમારી ભૂરી બે આંખો મને બહુ જ ગમે છે.
પુરુષ : બસ એટલું જ ?
સ્ત્રી : તમારો હસતો ચહેરો મને ગમે છે.

૨૦૦૪

 

નામ

સ્ત્રી : તમારું નામ મને ગમે છે.
પુરુષ : બસ એટલું જ ?
સ્ત્રી : એનો અવાજ મને ગમે છે.
પુરુષ : બસ એટલું જ ?
સ્ત્રી : એનો આકાર મને બહુ ગમે છે.
પુરુષ : બસ એટલું જ ?
સ્ત્રી : એનો અર્થ મને બહુ જ ગમે છે.
પુરુષ : બસ એટલું જ ?
સ્ત્રી : તમારું નામ મને ગમે છે.

૨૦૦૪

 

જોડે જોડે

સ્ત્રી : આટલો સમય ક્હો, તમે ક્યાં હતા ?
          મને મળ્યા કેમ મોડે મોડે ?

પુરુષ : હતો તમારા મનમાં, પણ છતા
          થવું હતું મારે થોડે થોડે;
          આટલો સમય તમે તો દેહને
          જોયો દર્પણમાં કોડે કોડે,
          આજે જોયું મનને, જોયો સ્નેહને;
          હવે આપણે બે જોડે જોડે.

૨૦૦૫

 

પાસે, દૂર

સ્ત્રી : પાછા આવો, તમે ક્યાં છો ?
પુરુષ : દૂર દૂર, તમે જ્યાં છો.
સ્ત્રી : હું તો અહીં છું પાસે, તમારી સામે.
પુરુષ : તમે સામે છો એવો ભ્રમ તમને ભલે થાય,
          પણ તમે પાસે નથી, એથી મારું મન દૂર દૂર જાય;
          પાસે, દૂરનું રહસ્ય તમારું મન ક્યારેય નહિ પામે.

૨૦૦૬

 

તમે જે નથી

સ્ત્રી : આમ શું તમે મને જોઈ રહ્યા છો ?
          આમ જોઈ જોઈને હવે તમે મને ખોઈ રહ્યા છો.
          આજે જ મને જુઓ છો ? કદી મને જોઈ ન’તી ?
          જુઓ, હું એની એ જ છું, જે હું આજ લગી હતી.
          આમ આજે શું આ મારી આંખમાં આંખ પ્રોઈ રહ્યા છો ?
પુરુષ : તમે એનાં એ જ છો એ માત્ર તમારો વ્હેમ છે,
          તમે સ્ત્રી છો ને તોયે આમ માનો એમ કેમ છે ?
          આમ હવે તમે જે નથી તેને તમે રોઈ રહ્યાં છો.

૨૦૦૬

 

હું તમને ખોઈ રહી

સ્ત્રી : હું તમને ખોઈ રહી,
          તમે ક્યાં છો ? હું તમને ક્યાંય નથી જોઈ રહી.
પુરુષ : તમે મને નહિ, તમારી જાતને ખોઈ રહ્યા,
          એથી ક્હો છો તમે મને ક્યાંય નથી જોઈ રહ્યા;
          ને હવે તમે તમારી જાત પર રોઈ રહ્યા,
          તમારી આંખોમાં મારી છબી એને લ્હોઈ રહ્યા,
          હવે આંખોની અંદર પણ હશે કોઈ નહિ;
          હવે તમે કહી શકો, ‘હું તમને ખોઈ રહી.’

૨૦૦૭

 

રહસ્યોમાં

સ્ત્રી : હવે ક્હો, મારાં રહસ્યોમાં તમારું સ્થાન ક્યાં છે ?
પુરુષ : તમારાં રહસ્યોમાં જો મારું કોઈ સ્થાન હોય
                   તો પછી તમે જ ક્હો, મારું માન ક્યાં છે ?
          તમારે રહસ્યો જેવું કશું છે જ નહિ,
          તમે ઘણું બધું માની લો છો;
                   તમે ભલા છો ! તમને એનું ભાન ક્યાં છે ?
          જોકે તમે સ્વયં એક રહસ્ય છો,
          કારણ કે તમારામાં કશું જ રહસ્યમય નથી;
                   તમે ભલા છો ! તમને એનું જ્ઞાન ક્યાં છે ?

૨૦૦૬

 

મારી આંખો

તમે મારી આંખોથી અજાણ,

પ્રિયે, આ મારી આંખો એ આંખો નથી,
એ તો છે તમારું હૃદય વીંધે એવાં બાણ.
પુરુષ : તમને પણ મારા હૃદયની ન જાણ,
          એ કુસુમથી વધુ કોમળ, પણ વજ્રથી વધુ કઠોર,
          તમે છોડી તો જુઓ એ બાણ,
          તોડી જુઓ એને, નહિ તૂટે એવું એ નઠોર.
          તો પછી એ બાણ જો છૂટે તો કયું લક્ષ્ય ચીંધે ?
          જોજો, રખેને એ બાણ તમારું હૃદય વીંધે !

૨૦૦૭

 

સૌંદર્ય અને સત્ય

સ્ત્રી : તમે કમળની પાંખડીઓ તોડી નાખી
          ને પછી એની દાંડી હાથમાં રાખી
          ‘આ સૌંદર્ય છે.’ એમ મને જે કહ્યું
          એમાં ક્હો, સત્ય ક્યાં રહ્યું ?
પુરુષ : તમે પાંખડીઓ તોડી નાખો કે ન નાખો
          ને દાંડી હાથમાં રાખો કે ન રાખો
          પાંખડીઓને તો ખરવું જ રહ્યું
          એ સત્ય તમે ના ગ્રહ્યું !

૨૦૦૪

 

પ્રમાણિક-અપ્રમાણિક

  
પુરુષ : માદામ, તમે પ્રમાણિક છો ?
સ્ત્રી : હા જી, હું પ્રમાણિક છું,
          પણ શ્રીમાન ! કહો, તમે પ્રમાણિક છો ?
પુરુષ : ના, હું અપ્રમાણિક છું.
          પણ તમે જ્યારે ક્હો છો કે તમે પ્રમાણિક છો
          ત્યારે તમે અપ્રમાણિક છો,
          અને હું જ્યારે કહું છું કે હું અપ્રમાણિક છું
          ત્યારે હું પ્રમાણિક છું.
          હવે ક્હો કોણ પ્રમાણિક અને કોણ અપ્રમાણિક ?

૨૦૦૫

 

ચાલો દૂર દૂર

સ્ત્રી : ચાલો દૂર દૂર... જ્યાં આપણે બે મનમાન્યો પ્રેમ કરીએ,
          જ્યાં આપણે બે સાથે જીવીએ ને સાથે મરીએ;
          જ્યાં ધૂંધળા આકાશમાં સૂરજ ઊગતો હોય ઝાંખો ઝાંખો,
          જાણે અશ્રુથી ચમકતી મારી ચંચલ આંખો;
          જ્યાં આપણો શયનખંડ વર્ષોજૂનાં રાચરચીલાથી શોભતો હોય,
          છત પરનાં રંગીન સુશોભનો અને ભીંત પરના
                   ઊંચાઊંડા અરીસાથી ઓપતો હોય,
          જ્યાં અંબરનો આછો ધૂપ ચોમેર મહેકતો હોય,
          અમૂલ્ય ફૂલોની સુગંધ સાથે ભળીને બહેકતો હોય;
          જ્યાં ક્ષિતિજ પારથી આવી આવીને કૈં નૌકાઓ નાંગરતી હોય,
          જેના થકી મારી નાનામાં નાની ઇચ્છાઓ પાંગરતી હોય;
          જ્યાં આખુંયે નગર આથમતા સૂરજની
                  રંગબેરંગીન આભા ઓઢતું હોય,
          જ્યાં સમગ્ર વિશ્વ સમી સાંજના
                  સ્નિગ્ધ સઘન અંધકારમાં પોઢતું હોય;
          જ્યાં બધું જ સ્વસ્થ, સુન્દર, સમૃદ્ધ, શાન્ત ને ઉન્મત્ત હોય...
પુરુષ : લાગે છે કે બૉદલેરનાં કાવ્યો તમે વાંચો છો,
          ‘યાત્રાનું નિમંત્રણ’ કાવ્ય વાંચી તમે રાચો છો;
          પણ તમે જાણો છો બૉદલેર આવું આવું ઘણું બધું કહેતા હતા,
          ને પછી જ્યાં હતા ત્યાંના ત્યાં જ – પૅરિસમાં જ – રહેતા હતા;
          તમે પણ જીવનભર ‘ચાલો દૂર દૂર...’ એવું એવું ઘણું બધું કહેશો,
          ને પછી આયુષ્યના અંત લગી જ્યાં છો ત્યાંના ત્યાં જ રહેશો.

૨૦૦૭

 

આમ તમે જો ન આવો

મારાં ખુલ્લાં દ્વાર,
એની પાર
તાકી તાકી
મારી આંખો થાકી.

આમ તમે જો ન આવો
ને કશુંય તે ન ક્હાવો,
તો જાણો છોને હું કેવી ડરી જાઉં,
કોઈ પણ ક્ષણે મરી જાઉં.

૨૦૦૪

 

તમે જો ન હો

તમે જો ન હો તો પછી મારે માટે શું છે ?
મારું મન આવો પ્રશ્ન પણ કોને પૂછે ?

મૃત્યુ ને પ્રેમ, સિક્કાની બે બાજુ, હું જાણું,
પણ તમે જો હો તો એ મૃત્યુને ય માણું.
પણ તમે જો ન હો તો પછી એ ન્યૂનતા,
મૃત્યુથી વિશેષ એવું મૃત્યુ, એ શૂન્યતા,
એ એકલતાનાં આંસુ પછી કોણ લૂછે ?

૨૦૦૪

 

જેને ‘મારું’ કહી શકું

મને થાય ક્યાંક કોઈ એવું હોય જેને ‘મારું’ કહી શકું,
જેને મારા મનમાં જે હોય – નરસું કે સારું – કહી શકું.

ભલેને એનામાં મારા જેવી અધૂરપો હોય,
પણ સાથે સાથે થોડીઘણી મધુરપો હોય;
જેને અન્યથી ઊંચું કે નીચું નહિ, પણ ન્યારું કહી શકું.

જે મારા એકાન્તની એકલતાને સહી શકે,
હું જેવી છું તેવી ગાંડીઘેલી મને ગ્રહી શકે;
એ માનવી હોય પણ એને પ્રભુથી યે પ્યારું કહી શકું.

૨૦૦૭

 

તમે ધ્રુવ, તમે ધરી

આ મારી આંખો સારા યે સંસારમાં ફરી ફરી,
પ્રિયે, અંતે એકમાત્ર તમારી પર જ ઠરી.

સૌંદર્ય શું એ એણે અહીં જ જાણ્યું,
આનંદ શું એ એણે હવે પ્રમાણ્યું;
મારી આંખો હવે એ બન્નેથી સદા ભરી ભરી.

એ હવે અંતરમાં જ રમ્યા કરે,
તમારી આસપાસ જ નમ્યા કરે;
મારા સંસારમાં હવે તમે ધ્રુવ, તમે ધરી.

૨૦૦૭

 

પ્રેમમાં વિલંબ

આમ ને આમ તો વર્ષો વહી જશે,
વિલંબની વ્યથા કેમ સહી જશે ?

જુઓ, વસંત તો આ... આ ચાલી,
જોતજોતાં ડાળ થશે ખાલી;
પછી તમે આવો, શા ખપનું ?
મારું જન્માન્તરનું સપનું
એ તો માત્ર સપનું જ રહી જશે.

પછી આયુષ્યનો શેષભાગ
કેવોક હશે ? ગ્રીષ્મની આગ
ને શિશરનું હિમ ! એ કથા,
મૃત્યુ પૂર્વે મૃત્યુની એ વ્યથા
ક્ષણે ક્ષણે એકાન્તમાં કહી જશે.

૨૦૦૫

 

મારા પ્રેમમાં

મારા પ્રેમમાં વિલંબિત લય છે,
પ્રિયજન, એનો તમને ભય છે ?

મારા પ્રેમમાં ન સમુદ્રતટના તરંગની દ્રુત ગતિ,
ન એના જેવો કો’ ભાવાવેશ ભૂમિ પ્રતિ,
ન એના જેવો કોઈ ઉન્માદ કે ઉદ્રેક,
ન એના જેવો આવેગનો કો’ અતિરેક,
ન એના જેવો ભરતીનો કો’ રઘવાટ,
ન એના જેવો તલસાટ કે ઘુઘવાટ;
મારા પ્રેમમાં ન વસંતનું કે એના વિલાસનું વય છે,
પ્રિયજન, એનો તમને ભય છે ?

મારા પ્રેમમાં છે મધ્યસમુદ્રના વમળની વક્ર ગતિ,
એથી એમાં નથી કોઈ તટ પ્રતિ રતિ,
એ તો એની જેમ જ્યાં છે ત્યાં જ ઘૂમ્યા કરે,
ને એની જેમ દિશાશૂન્ય ઝઝૂમ્યા કરે,
મારો પ્રેમ સમુદ્રતલે વિરમી જશે ?
ને અનંત મૌનમાં, મૃત્યુમાં શમી જશે ?
મારા પ્રેમમાં એવો કોઈ શાપ છે કે અંતે એનો ક્ષય છે ?
પ્રિયજન, એનો તમને ભય છે ?

૨૦૦૫

 

તમારો પ્રેમ

શું આ તમારો પ્રેમ છે ?
હું જે છું તેને નહિ ને હું જે નથી તેને ચાહો,
અને એને તમે પ્રેમ ક્હાવો
ના, આ તમારો પ્રેમ નથી, આ તમારો વ્હેમ છે.
શું આ તમારો પ્રેમ છે ?

તમે મારામાં તમારાં સ્વપ્ન જોઈ રહ્યા,
એથી તમે મને જોતા નથી;
તમે મને નહિ, તમારાં સ્વપ્નને જોઈ રહ્યા,
એમાં તમે મને ખોતા નથી ?
એથીસ્તો હજુય બધું જેમનું તેમ છે.

તમે મને નહિ, પ્રેમને પ્રેમ કરો છો,
એ પ્રેમનો કોઈ અર્થ નથી;
એથીસ્તો તમે મને પ્રેમ કરવામાં ડરો છો,
તમારો પ્રેમ શું વ્યર્થ નથી ?
એથીસ્તો હજુય બધું એમનું એમ છે.

૨૦૦૫

 

સ્મૃતિ

ઘરની અંદર
વર્ષોથી એક ખૂણામાં બેસી રહું.
મારો ખંડ સુશોભિત,
છત પર બિલોરી ઝુમ્મરો,
ભોંય પર ગૂંથેલી જાજમો,
બારી પર રેશમી પડદા,
ભીંત પર મઢેલા અરીસા,
ટેબલ પર રંગીન ફૂલો;
મારો ખંડ ભર્યો ભર્યો.
ત્યાં ઓચિંતું કોઈક પ્રવેશી ગયું,
મને ઘડી હસાવી, ઘડી રડાવી,
જાણું નહિ ક્યારે એ વિદાય થયું;
મારા ચિત્તમાં એ સ્મૃતિ બની ગયું.
હવે મારો ખંડ ખાલી ખાલી,
હવે માત્ર સ્મૃતિથી જ ભર્યો ભર્યો.

૨૦૦૬

 

આ મારી જાતનું શું કરીશ ?

આ મારી જાતનું શું કરીશ ? મેં જે પ્રેમ કર્યો એ પ્રેમનું શું કરીશ ?
હું પ્રેમમાં પાગલ તે આટલે દૂર આવી, હવે પાછી કેમ ફરીશ ?

પ્રેમમાં મેં જે કૈં કહ્યું ને જે કૈં કર્યું, જાણું નહિ એનો શો અર્થ હશે,
એ સૌ હવે વજ્ર જેમ લલાટે જે લખ્યું, એ શું હવે કદી વ્યર્થ થશે ?
આ મારી જાત જેણે પ્રેમ કર્યો, એના પર હવે કેવું ધ્યાન ધરીશ ?
સપત્નીની જેમ એ તો સદા સાથે રહેશે, એને હવે કેમ હરીશ ?

હું આયુષ્યની અધવચ આવી છું, હવે નવા આરંભની વય નથી,
જીવનના આરંભનો પ્રથમ જે પ્રેમ, એ પ્રેમનો કદી ક્ષય નથી;
એક દેહમાં બે જીવ ? એક ભવમાં બે ભવ ? હું હવે કોને વરીશ ?
એકાન્ત ને એકલતાને વરીશ, એમાં જીવીશ ને એમાં જ મરીશ.

૨૦૦૭

 

રમત

તમે રમત રમી શકો છો.

તમે ચેસબોર્ડનાં ચોકઠાંઓમાં
તમારાં રાજા, રાણી વજીર,
હાથી, ઘોડા, ઊંટ, પ્યાદાં
બધું બરોબર ગોઠવો છો.

તમે પ્રથમ ચાલ ચાલો છો
ત્યારે જ હું તમારી છેલ્લી ચાલ પામી જાઉં છું,
કયું પ્યાદું ક્યાં સીધું એક એક ડગ ચાલશે,
પછી કયું ઊંટ ક્યાં વાંકું ને કયો હાથી ક્યાં સીધો ચાલશે,
કયો ઘોડો ક્યાં કૂદશે,
પછી વજીર, રાણી, રાજા ક્યાં શું કરશે –
બધું હું બરોબર પામી જાઉં છું.
છેવટે તમારો રાજા શેહમાં આવે છે
અને હું બાજી જીતી જાઉં છું.

મારે માટે તો રમત શરૂ થાય ત્યારે જ પૂરી થાય છે.

ના, હું રમત રમી શકતો નથી.

૨૦૦૪

 

અસ્તિત્વ

મારે તમને મારું બધું જ ધરી દેવું,
તમારે મારું બધુંય હરી લેવું.

મેં તમને મારું મન ધરી દીધું,
તમે એને હરી લીધું;

ને મેં તમને મારું વચન ધરી દીધું,
તમે એને હરી લીધું;

વળી મેં તમને મારું કર્મ પણ ધરી દીધું,
તમે એને હરી લીધું.

મેં તમને ધરી દીધું મારું નિ:શેષ વ્યક્તિત્વ,
હવે બાકી રહ્યું માત્ર એક આ મારું અસ્તિત્વ.

મારે માટે તો એને પણ ધરી દેવું અશક્ય નથી,
પણ હા, તમારે માટે એને તો હરી લેવું જ શક્ય નથી.

૨૦૦૫

 

મારી રીતે

તમને હું ચાહું છું પણ તે મારી રીતે,
ભલેને હોય જુદી રીત તમારી પ્રીતે.

તમારાં ચરણમાં નૃત્ય, હસ્તમાં મુદ્રા,
નેત્રમાં ભંગી, તમે અધીર;
મારું આસન, મારી અદબ, મારી દૃષ્ટિ,
બધું દૃઢ, અચલ ને સ્થિર;
હું રીઝું છું મૌને ને તમે રીઝો છો ગીતે.

આ સમાન્તર બે રેખા, જે ક્યાંય કેમેય
એકમેકને નહિ જ મળે,
કદાચ ક્યારેક એ બે અસીમ અનંતે
પરસ્પરમાં ભળે તો ભળે;
આ રમતમાં કોણ હારે ? ને કોણ જીતે ?

૨૦૦૫

 

તમે અતિવિચિત્ર છો

તમે જાણો નહિ, પ્રિયે ! પણ તમે વિચિત્ર છો.

તમે કેટકેટલાની મૈત્રી ઝંખો,
ને જે મિત્ર થાય એને ડંખો;
વિચિત્ર જ નહિ, પણ તમે અતિવિચિત્ર છો.

તમે નવું નવું મહોરું પહેરો,
ને અસલ જે ચહેરો તેને ચેરો;
હવે તમે જ કહો, તમે કોઈનાય મિત્ર છો ?

૨૦૦૫